Lesbók Morgunblaðsins - 01.09.1968, Blaðsíða 2

FLAT ARTUNGA
sig eða viðurkenna hlutverk sifct sem
fjandmaður, og því næst getur hinn,
sem fjandseminni olli, sagt með réttu:
Hvað sagði ég ekki. Hann hefir alltaf
verið óvinur minn. í samfélagsþróun-
inni virðist óhjákvæmilegt að stofna til
fjandskapar, engu síður en það er nauð-
synlegt að stofna til vináttu. Það er á-
vallt kaldhæðnislegt að þurfa að sýna
fram á hinar almennu orsakir fyrir
þeim einföldu og heimskulegu reglum,
sem gilda um mannlega hegðun.
DÓMSDAGUR.
Við skulum nú hverfa frá þessu ó-
þægilega viðfangsefni og víkja að spurn
ingunni, sem Selma Jónsdóttir ber fram:
Hvers vegna hefir mynd af dómsdegi
verið komið fyrir á stofuvegg á
íslenzku höfðingjasetri. Ef henni hefði
verið valinn staður í kirkju, hefði það
verið skiljanlegra. Hún minnir á, að á-
þekk mynd hafði verið máluð í höll
Bories keisara í Búlgaríu og hafði
valdið því, að hann snerist til krist-
innar trúar fyrir hræðslu sakir árið
846, og sams konar tilgangi hefir Flata-
tungumyndin átt að þjóna. Eg er sann-
færður um, að þetta er rétta skýring-
in, en hún krefsf að sjálfsögðu nánari
athugunar.
Til er fólk, sem einis og Pyfchagoras
trúir á það, sem menn kalla talnagald-
ur, að atburðir, sem þýðingu hafa,
standi í sambandi við einstök talnahlut-
föll, þegar menn hugsa út í það, að
talnakerfi okkar byggist á þeirri tilvilj-
unarkenndu staðreynd, að reiknivél-
in, sem náttúran hefir látið okkur í té,
fingurnir tíu, er grundvöllurinn að
talnakerfi okkar, hljótum við að undr-
ast, hvernig menntuðu fólki getur hug-
kvæmzt að skipta list og menningarþró-
un í tíu ára, hundrað eða þúsund ára
tímabil á þeirri forsendu, að í hvert
skipti sem við komum að núlli, verði
þáttaskil, og þessi þáttaskil hljóti að
verða ennþá auigljósari, þegar við kom-
um að tveimur núllum, og hámarkinu
sé náð, þegar við komum að þriðja núll-
inu árið 1000.
Þær grundvallarbreytingar sem
verða á andlegu menningarlegu lífi í
Evrópu, og koma fyllilega heim við hina
frábæru listasögu Focillons „1 ’An 1000“
geta komið manni til að efast um heil-
brigða skynseimi sína. Þær breytingar
sem eiga sér stað á elleftu öldinni, eru
svo róttækar, að menn hljóta að spyrja
sjálfa sig, hvernig slíkt megi verða.
Svarið felst í þeirri skýringu, sem við
höfum nýlega gefið á öðru fyrirbrigði.
Gjörvallur kristindómurinn gerði ráð
fyrir stóratburði árið 1000: Endalok-
lokum heimsins og Dómsdegi. Það er al-
veg útilokað að skilja hið einkennilega
.framferði einsetumunkanna og kristnu
safnaðanna fyrir árið 1000 án þess að
gera sér grein fyrir, að þeir trúðu því
aíllir, að þetta ár ætti heimurinn að far-
ast. Menn hafa gert sér mikið far um að
leyna þessari gömlu tvíhyggju gagnvart
veraldlegri tilveru kristindómsins á
þessum tima, af því að hún varð mark-
laus, þegar heimurinn stóðst og hélt á-
fram að þróast eftir árið 1000. Spádóm-
urinn hafði brugðizt, og nú venti hin
kristna kirkja kvæði sínu í kross, því
að eftir árið 1000 tók hún að tryggja
eig í sesisi siam sj'álfstætt veraildiingt
vald. Þangað til árið þúsund hafði
myndin af dómsdegi orkað sem ógnun,
en þegar í ljós kom, að hún hafði verið
blekking ein, missti boðskapurinn gildi,
og hinir frómu munikar, sem boðuðu
dómsdag, vonuðu samt, að^ þeir gætu
enn aflað sér fylgjenda á íslandi eftir
árið 1000. Þeir reiknuðu dæmið að
nokkru leyti skakkt.
Það er hrollvekjandi að hugsa sér, að
við nálgumst nú óðfluga þriggja núlla
tölu, jafnframt því, að við höfum ör-
ugga vitneskju um, að heimsendir geti
brátt verð í nánd. í þetta skpti er það
ekki guð meðal manna, sem við álítum,
að sé þess einn umkominn að kollvarpa
heiminum. Stærðfræðingurinn, eðlis-
fræðingurinn og hernaðarsérfræðingur-
inn Herman Kahn, Preinceton, skrifar
1961: „I can build a device — í think I
know how to do it today, I doubt that
it would take me ten years to do and I
doubt fchat it would cost me 10 billion
dollars — and fchis divice wich I could
bury, say 2000 feet underground and,
if detonated, it would destroy every-
body in the world — at least all un-
proteeted life. It can be done, I belive.
In fact, I know it can be done“. Þetta
hljómar eins og dómsdagur árið 2000.
Ég held, að enginn vitiborinn nútíma-
maður neiti því, að slíkt geti gerzt. Það
sama var uppi á teningnum fyrir ná-
kvæmlega 1000 árum. Enida þótt ég sé
ekki trúaður á talnagaldur, vekja þess-
ar hliðstæður þó til umhugsunar. Trúi
menn því fastlega, að eitthvað stórkost-
legt eigi að gerast, er eins og allur
fjöldinn stuðli ósjálfrátt að því, að
þessi undur gerist. Munurinn er sá, að
fyrir þúsund árum var úrslitavaldið hjá
guði. Nú er það hjá manninum. Við
skulum vona, að maðurinn verði ekki
athafnasamari en guð.
Skírskotunin til Búlgaríu er ákaf-
lega athyglisverð varðandi spurningu
okkar, því að það var frá Búlgaríu,
sem hinir sivokölluðu Kathaæ streymdu
á þessum tíma til rómversku héraðanna
og skattlandanna undir forystu Bogo-
milis og boðuðu ríki kriistindámsins, sem
væri ekki af þessum heimi. Þeir hafa í
sögunni verið kallaðir Albiningar, því
að það var í Albi, fæðingarstað Tou-
louse Lutrecs, sem þeir höfðu aðalbæki-
stöð sína. Hann beitti sér fyrir kross-
ferð og brenndi lifandi á báli, þar með
taldar konur og börn, alls um eitt hundr
að þúsund manns. Allt um það varð
hin rómverska list og trúbadúranna þar
allsráðandi og þaðan bar skærastan
ljóma lisbmienningar framan af miðöld-
um.
Samkvæmt siðvenju Albininga máttu
veraldlegir valdhafar e kki taka skírn
eða vígjast til kristni, fyrr en þeir lágu
á banasænginni og loku var skotið fyrir,
að þeir hefðu nokkur veraldleg afskipti
með höndium. Menn hafa fcíðum rökræfct
um það, hvort Konstantín mikli hafi af
lýðræðislegum sökum fylgt sömu reglu.
Ég hef þó hvergi séð því haldið fram,
sem telja má fullvíst, að hann hafi álit-
ið gerðir sínar í veraldlegum efnum
stríða gegn hlutdeild sinni í ríki krist-
indómsins, sem gat ekki verið af þessum
heimi, og þó er þetfca eina sfltýringin,
sem eitthvert gildi hefir. Konstantín að-
hylltist aríastefrauna, og það grundvall-
ar-sjónarmið, sem hún átti sameiginlagt
með ortódoxtrúnni, var einmitt sú kenn-
ing, að aam maður gæti Jeaús ekíki verið
guðdómlegur og eilífur, eins og guð fað-
irinn, sem hafði ekki fæðzt samikvæmt
tímatali aldanna.
Sú staðreynd, að myndin af dóms-
degi skipar veglegan sess í stofu á is-
lenzku höfðingjaisetri, ber (þese óræk-
an vott, að fáeinir þesara tvíhyggju-
manna hafi hafnað á íslandi, eftir að
keniúnigin uim dómisdag hafi brugðizt,
og þeir urðu nánast álitnir svikarar.
Nú vill svo vel til, að íslendingar
skrifuðu af mikilli kostgæfni allt, sem
varðaði sögu landsins og hvemig þeir
snerust til katóiskrar trúar. Það er sam
kvæmt þessum 'heknildium, sem Selma
Jónsdóttir hefir fundið nöfn og lýs-
ingu á fimm munkum, sem koma ná-
kvæmlega heim við þessa hugmynd.
Með tilliti til þess, sem hér hefir verið
rakið í stórum dráttum, getum við séð
hvernig atburðurinn tekur á sig heild-
armynd á mannlegan og áhrifaríkan
hátt.
f íslendingabók Ara er frásögn af er-
lendum biskupum, sem höfðu komið til
íslands, áður en katólsk trú hafði kom-
it þar á. Þar segir, eftir að þieirra
hrfir formlega verið getið: „Þá komu
ennfremur aðrir fimm, sem kváðust vera
biskupar: Örnólfur og Gottskálk og
þrír ermskir, Petrus, Abraham og Step-
hanus". Þegar rökrætt e r um, hvað
„ermskir" þýðir, bregst Selma Jónsdótt-
ir mjög skynsamlega við. Hún er and-
víg þeim hefðbundna skilninigi, að með
því sé átt við Armena, og telur, að
ermskir þýði einsetumenn.
En hvað sem því líður, að hér virðist
vera um að ræða nöfn mannanna, þá
segir Hungurvaka nánar frá þeim við-
tökum, sem þeir fengu. Þar segir svo:
Á timum ísleifs komu hingað erlendir
biskupar og kenndu margt mildilegar
en Isleifur biskup. Þeir urðu því vin-
sælir meðal vondra manna, un Aðal-
bert (frá Brernen) sendi út brétf til ís-
lands og fyrirbauð mönnum að veita
þeim nokkra þjónustu, og sagði, að sum-
ir þeirra væru í ónáð og þeir hefðu
allir farið til íslands án hans leyfis.
Erkibiskupinn í Bremen sem er þekkt-
ur fyrir að fara mjög frjálslega með
sögulegar staðreyndir, átti veraldlegt
gengi sitt ottónsku þýku keisurunum
að þakka, sem töldu sig arftaka Karls
mikla. Knútur mikli hafði, í því skyni
að kaupa sér frið, stofnsett tvo bisk-
upsstóla á Skáni með fimm kílómetra
millibili, þýzkan í Dalby og enskan í
Lund. Erkibiskupinn yfir öllum Norður-
löndum sat í hinu þýzkia Bnemen. Arm-
ur hans náði því einnig til íslands,
þaðan sem hann flæmdi á brott fölsku
biskupana fimm. En frásagnir herma, að
þeir höfðu safnað um sig áhamgendum
„vondu fólki“, áður en þeir voru brott
flæmdir. Þetta síðasta atriði er einkum
athyglisvert varðandi viðfangsefni okk-
ar.
Ottónsku keisararnir stefndu að því
eftir fordæmi Karls mikla, að endur-
reisa hið heilaga rómverska ríki, á sama
tíma oig Byzans kallaði sig hið nýja
Rómarriki. Þessi merkilega aðstaða or-
sakaðist af því, að hið gamla Romar-
ríki hafði smám saman fært svo út kví-
arnar, að ókleift reynidist að stjórna því
frá einni miðstöð, hinni gömlu Róm. Því
hafði þess vegna verið skipt í tvö ríki,
vestrómverska og austrómverska ríkið.
Þegar sú skipan mála hentaði ekki sem
skyldi, lagði Konstantin Róm niður sem
bækistöð sína og fliutti hana til Konst-
antínópels, sem gróf þó engan veginn
undan tilveru hinnar gömlu Rómar. Hið
Broslega við þetta h eilaga rómverska
ríki Þjóðviíæjanna var þó, að það var
aldrei viðurkennt í Róm, því að páfinn
vildi hafa umráð þess sjðlfur. A þessum
tíma voru þvi þrjú mismunandi „róm-
versk“ stórveldi, sem hvert í sínu lagi
hélt því fram, að það væri ímynd hins
heilaga rómverska ríkis, sem oilli marg-
vislegum illdeilum út miðaldir, unz Karl
5. sameinaði að lokum keisaradæmið.
En við skulum nú enn hverfa frá þess
um alkunnu atriðum sögunnar og víkja
aftur að falsbiskupunum okkar fimm.
Hvers vegna höfnuðu þeir einmitt á ís-
landi? Er það af hendingu, eða höfðu
þeir einhverja ástæðu til þess eða trúðu
því sérstaklega, að þar gætu þeir lifað
og starfað. Frásögnin u m áhangendur
þeirra virðist benda til þass. Nærtæk-
asta skýringin hlýtur að vera sú, að
þeir tveir, sem báru norræn nöfn Örn-
ólfur og Gottskálk hafi vísað þeim veg-
inn. Það er álitið að þeir hafi komið
frá Þýzkalandi. Mér virðist þó mikið
trúlegra, að þeir hafi verið Normannar.
Normannarnir höfðu einmitt orðið ná-
grannar þessara ortódoxigrikkja á Suð-
ur-ítaliu, er þeir höfðu tekið sér yfir-
ráð á Sikiley og Pulien. Normannarnir
voru tengdir á mjög einkennilegan hátt,
bæði Byzans, þar sem þeir höfðu tekið
við því hlutverki hinnar norrænu vær-
ingja að vera lífvörður keisarans, og
hins vegar rómverska páfanum, sem
þeir höfðu svarið trúnaðareiða og boðið
til sín, þar sem hann var í raun og
veru fangi þeirra. Frá trúarlegu sjónar
miði var slíkt óheyrileg svívirða, einnig
gagnvart múhameðstrúarmönnum, þó að
ekki sé unnt að segja, að þeir hafi sýnt
neinum sérstaka kurteisi. Saga þeirra
sýnir, að þeir hafi kunnað vel að meta
dýrt spaug, og ég á erfitt með að skilja
ferðalag þessara grískrómversku munka
til íslands öðnu vísi en svo, að vís gam-
ansemi búi á bak við þessa tilraun
þeirra til að semja íslendinga að hátfcum
ortódoxtrúarmanna. í fyrstunni heppn-
aðist þeim það framar öllum vonum, eins
og myndin í Flatatungu ber vott um,
því að naumast leikur vafi á, að hún er
aðeins ein þeirra mörgu mynda, sem þá
hafa verið til í héraðinu.
Kristnidómurinn byggðist á þrenns
konar frumeindum, klaustrunum, ritun
hins heilaga orðs, og skipulagi kirkj-
unnar. Munkarnir og einsetumennirnir
störfuðu að ritun hins heilaga orðs. Út
allar miðaldir var starfað mjög ötullega
að ritun þess, á meðan skipun kirkju-
mála var mjög veik. Þegar katólska
kirkjan jók veldi sitt til miuna um árið
1000, var það vegna þess, að henni
tókst að ná klaustrunum undir sína
stjórn. Hin miklu áhrif hennar í Norður-
Evrópu má þakka því, að hún sótti
styrk í rómverskar siðvenjur og kom
Upprifjun í tilefni af leshókargreinum Bo Almquists
í Lesbók Morgunbla'ðsins hefi ég lesið mér til ánægju greinar Bo
Almquists um ferlega fætur Þórarins Nefjólfssonar og skyldleikasamband
milli Þórarins-sagnar Snorra og írskra skemmtisagna. Við þenna lestur
rifjaðist upp fyrir mér sögn frá Orkneyjum, sem ég rakst á fyrir aldar-
fjórðungi er ég var að vinna að doktorsritgerð minni í Stokkhólmi. Sú
ritgerð fjallar meðal annars um sviðningu,"þ.e. þá aðferð, að brenna skóg
og skógarkjarr í sambandi við akuryrkju. Kannaði ég í því sambandi ör-
nefni er minna á slíka ræktunaraðferð bæði á Norðurlöndum og Bret-
landseyjum.
Brezki fræðimaðurinn, H. Marwick, hefur skrifað allmargar ritgerðir
um örnefni, fornminjar og fomar sagnir í Orkneyjum. I einni af þessum
ritgerðum, ég man nú ekki lengur hverri, rakst ég á sögn, sem mér þótti
athyglisvert að finna þarna. Hún var um mann, sem var auðugur mjög að
kvikfé. Svo sagði í sögn þessari, að hann flutti búferlum og stóðst það þá
á endum, að þegar það fé er í fararbroddi var kom í lilað á þeim bæ sem
flutt var á, fór það síðasta úr hlaði þess bæjar, sem flutt var frá, og var
óslitin lestin kvikfjár milli bæjanna. Sá maður, sem svo auðugar var að
kvikfé, bar í Orkneysku sögninni viðurnefnið peacock.
Hér var sem sé sögn algjör hliðstæða þeirrar, sem sögð er af Olafi pá
í Laxdæiu, er hann flytur að Hjarðarholti, og meira að segja viðurnefnið
pá (peacock) sameiginlegt báðum.
Ekki kann ég að segja, hvernig háttaff munu skyldleikatengslunum í
þlessu tilviki, en fróðlegt væri að athuga það, hafi ekki einhver þegar
gert það.
Sigurður Þórarinsson.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
1. september 1968