Lesbók Morgunblaðsins - 13.10.1968, Blaðsíða 9

Reykholt í Borgarfirði. Útsýni af liæðinni ofan við staðinn.
Deildartunguliver er vatnsmestur hvera, en lítið sést nú í hann fyrir
steinsteypu.
arið væri búið að vera dágott. Um verzlunarmanna-
helgina væri eins og allir færu á kreik og tækju
úr sér óróann í eitt skipti fyrir öll. Þá nær umferðin
og gestagangurinn ihámarki og síðan er eins og eng-
inn þurfi að hreyfa sig meir. Eða þá að fólki finnst,
að sumarið sé búið í ágústbyrujn. Okkur kom sam-
an um, að verlzunarmannahelgin væri á fremur
óh ppilegum tíma; ef til vill væri betra að flytja
hana um set, annað hvort fram í júlí eða að halda
hana hátíðlega seinni partinn í ágúst.
M ér þykir leitt að geta ekki sagt einnhvað fall-
egt um styttu Wiegelands af Snorra; hún stendur á
hlaðinu í Reykholti eins og allir vita. Það er frekar
stirðlegt verk á háum stalli og mig grunar að þess-
konar minnismerki heyri til fortíðinni og finni lít-
inn hljómgrunn í hugum nútíma fólks. Þessi gerð
minnismerkja er líklega einhvers konar arfur frá
keisaratímunum, þegar hershöfðingjar, kóngar og
keisarar voru myndaðir á hestbaki og tyllt upp á
tveggja til þriggja mannhæða háa stalla á torgum.
Okkur finnst enn, að minnismerkið eigi að vera eitt-
hvað í þessa átt og árangurinn er hverjum manni
ljós: Skúli fógeti við Aðalstræti og Einar Benedikts-
son á Miklatúni. Merkilegt að Ásmundi skyldi ekki
koma neitt skárra í hug. Það virtist þó vera, að nóg
væri komið af þessum frakkaklæddu herrum.
Snorri er líka í frakka eða einhvernskonar kufli.
En hvernig var hann og hvernig klæddist hann?
Hér gekk hann um garða í fötum, sem líklega hafa
verið sniðin úr útlendu klæði, maðurinn liklega dá-
lítið feitlaginn og sköllóttur. Hvað væri Reykholt, ef
Snorri hefði ekki varpað ljórpa á þennan stað? Ekki
gott áð segja; ef til vill ofur venjuleg jörð með vísi-
tölubúi, tveim traktorum, og jjotheysturni.
A ðförin að Snorra er með því lágkúrulegasta í
vígamennsku Sturlungaaldarinnar. Það var kald-
rifjað níðingsverk og morð og Snorri ekki einu sinni
vigfimur bardagamaður heldur huglítill skriffinnur,
pólitíkus og andans maður. Honum var ekki farið
eins og þeim hetjum, sem hvorki létu sér bregða við
sár eða bana; hann kveinkaði sér, baðst undan högg-
inu, en sú beiðni kom vitaskuld fyrir lítið.
Oft ráða tilviljanir úrslitum um líf manna, hvern-
ig það þróast, hvernig það heppnast. Hvort afburða-
hæfileikar fái þau skilyrði að þeir njóti sín, eða
hvort meðalmennskan verður ofaná. Tilviljun virðist
hafa ráðið miklu um líf Snorra Sturlusonar. Sá at-
burður er kunnur og ég hirði ekki um að rekja
hann nákvæmlega. Á sáttafundi í Reykholti hafði
Þorbjörg nokkur, kona Páls prests, gerst helsti áköf
í athöfnum sínum, er hún vildi gera Sturlu í Hvammi
sem líkastan Óðni og stinga úr honum augað. Nær-
staddir menn komu í veg fyrir slys, en Sturla var
slægur og notfærði sér atburðinn; hann gerði fjar-
stæðukenndar sárabætur, en Jón Loftsson í Odda
skar úr. Það varð úr að hann tæki sveininn Snorra í
fóstur og varð skapbræði Þorbjargar til þess að
hinn verðandi snillingur hlaut uppeldi á mesta menn
ingarsetri landsins.
K-eykholt er að vísu talið höfuðból frá fornu
fari. ítökin voru víða: Skógarítök, selstaða, afrétt,
veiði og reki á Ströndum. Eggert Ólafsson taldi þó,
að beztu hlunnindi staðarins væri laxveiði í Grímsá
fyrir Hestlandi. Eggert segir tvo menn geta haft
500-600 laxa í hlut á dag, en kannski eru það venju-
legar veiðimannaýkjur, sem ekki er mark takandi á.
Upptalningu á þessum ágætu ítökum Reykholts er
meðal annars að finna í Rsykholtsmáldaga, elzta
íslenzka skjali, sem til er á skinni og geymt er í
þjóðskjalasafni. Það er eigna- og réttindaskrá kirkj-
unnar; elzti hluti þess síðan 11'85.
Nokkru fyrir samningu þessa merka máldaga varð
Reykholt biskupssetur um eins mánaðar skeið; það
var í byrjun 12. aldar. Tildrög þess voru með þeim
hætti að Þorlákur biskup Runólfsson hafði verið
vígður af Gissuri biskupi lifandi, en eftir lögum
máttu ekki vera tveir biskupar í senn vígðir til
sama staðar. Þorlákur settist í Reykholt, en Gissur
dó mánuði eftir vígsluna og Þorlákur flutti þá í
Skálholt. Síðar kemur við sögu Reykholts Oddur
Gottskálksson, sá er þýddi nýja testamentið. Hann
hélt Reykholt um nokkurra ára skeið og hafði prest
til að þjóna; hann var sjálfur óvígður.
Hvað er til minja um forna frægð Reykholts og
búskap þess höfundar, sem skráði á skinn sögur um
norska kónga? Hérumbil ekkert. Að vísu er gestum
sýnd laugin og göngin. Og svo getur hver og einn
reynt að sjá Snorra fyrir sér í baðinu. En hvílíkur
munur felst í þessu; höfðinginn á öndverðri þrett-
ándu öld kemur sér upp baðlaug og kannski hefur
laugin staðið fyrir hans daga. Ætla má, að alþýða
manna hafi og notið góðs af lauginni samkvæmt
hinni gildu kenningu:
Hvað höfðingjarnir hafast að
hinir meina sér leyfist það.
Síðar, þegar öll reisn hafði verið brotin á bak, þá
lögðust laugar niður líkt og fólkið hefði ekki lengur
rænu á að þrífa sig. Það kom í hlut aldamótamann-
anna, sem nú eru margir um og yfir áttrætt, að
byggja laugar að nýju. Sú elzta var að sjálfsögðu
í Þingeyjarsýslu; fyrinhleðsla úr torfi og grjóti við
heitan læk ofan við skólann á Laugum í Reykjadal.
Mér var að minnsta kosti sagt það norður þar.
Líklega hefur Snorri getað stillt hitann í laug-
inni að vild; einhverjar sagnir munu til um kæli-
rennu að lauginni, en hennar sér nú engan stað. Og
Snorralaug hefur verið hlaðin upp oftar en einu
sinni. Einn Reykholtspresta- fékk valinkunnan
hleðslumann frá Húsafelli til að hlaða laugina upp;
mig minnir það hafa verið á ofanverðri síðustu
öld. Hleðslumaðurinn vann verkið þannig að það lof-
aði meistarann og presturinn leit yfir það og sá að
það var harla gott og fór að verða upp með sér.
Það var þó hann, sem stóð fyrir þessari endurreisn.
Hann vildi gjaran að samtíðin og framtíðin gætu
séð það svart á hvítu og bað um, að stafirnir sínir
yrðu höggnir í einn steininn, þar sem vel sæist.
Hleðslumaðurinn var ofur venjulegur aðlþýðumaður
með haldgott brjóstvit, en enga skólagöngu á við
prestinn. Samt sá hann, að þetta mundi ekki vera
viðeigandi og færðist undan að vinna það verk. Þá
lét prestur það gott heita. Þetta sýnir eins og áður,
að það er ekki gott að segja til um, hvaðan menning-
arvitarnir koma.
En glóðvolgt vatnið í lauginni, — það kemur úr
Skriflu og Skrifla er að sjálfsögðu hver. Ekki stór,
en merkilegur hver með merkilega sögu. Eða svo
segir Kristleifur á Stóra Kroppi og hann hefur allt
frá feðrum sínum og langfeðgum. í ungdæmi hans
vissu menn margt, ssm nú er fyrir bí; meðal annars
þá staðreynd, að hverir þola ekki mannsblóð. Þannig
var um Skriflu. Upphaflega var hverinn í friðsælu
umhverfi innar byggðum í Borgarfirði; þar heitir
Geitland. Þá bar svo til að skolað var uppúr hvern-
um blóð úr fötum manns, sem myrtur hafði verið
saklaus. Skrifla hvarf umsvifalaust í jörð niður og
kom upp aftur á nokkrum stöðum. Meðal annars sett
ist hverinn að um hríð nálægt bænum á Húsafelli,
en brá sér þaðan í Reykholt og hefur átt þar sama-
stað síðan.
Ekki hef ég heyrt, að sunnlenzkir hverir hafi verið
svona viðkvæmir, en annar hver borgfirskur varð
fyrir samskonar ónæði og Skrifla. Þegar Jón nokkur
murti rak hnít á hol í Jón Grímsson í Síðumúla árið
1570, hlaut hann bana af og voru föt hans þvegin úr
Hurðarbakshver. Enn fór á sama veg; hverinn hvarf
að vörmu spori og kom upp hinum megin við ána,
þar sem hann er reyndar enn í dag. Fræðaþulurinn
Kristleifur segir svo:
„Ekki vissi ég annað í bernsku minni en fólk
teldi þessa sögu um Skriflu og Hurðarbakshver heil-
agan sannleika. Og vel voru slíkar sögur þegnar í
baðstofunni gömlu, einkum er dimma tók í skamm-
deginu, þótt draugasögurnar yljuðu ennþá betur“.
í síðasta þætti þessarar frásagnar í næsta blaði
verður vikið nánar að ýmsu skemmtilegu sem
Kristleifur hefur bjargað frá glötun.
SMÁSAGAN
Framh. af bls. 5
öllu gætur. Hann sá viðbragð hennar
og tillit. Það var fjarrænt, og hann réð
af því, að hugsanir hennar snerust
ekki lengur um hann og telpuna. Hann
var í gömlu snjáðu fötunum sínum,
þrekinn og klunnalegur. Hugur hans
var í uppnámi, en hann þagði og lét
á engu bera. Hann hélt áfram að sýsla
við frímerkin, og reyndi að gefa sig
við þeim af alhug. Af ásettu ráði fór
hann ekki eins snemma í rúmið og
venjulega, en sat við iðju sína fram að
miðnætti. Upp frá þessu varð sambúð
þeirra hjóna köld og þvingandi. Þau
voru kurteis hvort við annað, til'litssöm,
og þau töluðu um heima og geima og
voru sammála. En hvorugt þeirra þorði
að nálgast málefnið, sem olli þeim hug-
arangri og þau hefðu átt að ræða. Dag-
inn eftir bauð hann henni á kvikmynda
sýningu. Hann veitti henni þessa
ánægju fullviss um, að hún tæki gleði
sína á ný eins og ávallt áður. En það
kom fyrir ekki. Kona hans hélt áfram
að vera utan við sig og lifði í sínum
hugarheimi óraf jarri honum.
Einn morgun, þegar hún var alein
ásamt barninu, fór leigjandinn óvenju
snemma að heiman, og hún gekk inm í
herbergið til að sópa það. Hún hafði
komið þar tvisvar eða þrisvar og var
alltaf jafnhissa á þeim umskiptum, sem
það hafði tekið. Aður hafði herbergið
þefjað af fötum gamalar konu. Ein-
hvern veginn hafði það alltaf virzt svo
grátt og dimmt og ömurlegt. Gamla
hnotuviðarborðið, þar sem gamla konan
var vön að láta kertið sitt, greiðuna
og gleraugun, eða sokkana af telpunni,
sem svaf hjá henni, var nú óþekkjan-
legt. Uppdrættir sem lágu þar á víð og
dreif, öskúbakkinn, reykjapípur leigj-
andans, bækur hans, snyrtiáhöld og
Framh. á bls. 11
13. október 1968 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9