Lesbók Morgunblaðsins - 20.10.1968, Blaðsíða 10

Þórður Tómasson:
Einkennileg
örlaga
saga
Á níunda tugi síðustu aldar flutti
margt manna búferlum úr Landeyjum
til Ameríku. í vesturfarahópi þaðan ár-
ið 1886 var gamall bóndi, sem
lengi hafði búið þar í sveitinni og gert
garð sinn frægan, Bjarni Bjarnason á
Kirkjulandi. Hann lifir enn í verkum
sínum á íslandi.
Bjarni var fæddur á Hvoli í Mýrdal
29. jan. 1821, sonur Bjarna Einarssonar
bónda þar og fyrri konu hans, Oddnýjar
Árnadóttur. Börn þeirra, auk Bjarna,
voru Einar, Sæmundur bóndi í Vatns-
skarðshólum og merkishúsfreyjan Sig-
ríður á Hvoli. Sæmundur var annar að-
alsmiðurinn við áraskipið fræga, Pét-
ursey, árið 1955.
Seinni kona Bjarna Einarssonar var
Kristín Jónsdóttir bónda í Hlíð undir
Eyjafjöllum. Vigfússonar og konu hans
Ingibjargar Skúladóttur. Dóttir þeirra
var Guðný kona Sigurðar Pálssonar frá
ArnardTangi, bónda að Aurgöbu undir
Eyjatfjöllum o. v.
Frá bernsku Bjarna Bjarnasonar er
það eitt sagt, að innan fermingar smíð-
aði hann skotrokk og lítinn vefstól. Á
rokkinn spann hann sjálfur þráð og
vann úr honum voð í vefstólnum.
Á unga aldri flutti Bjarni út í
Landeyjar og kvæntist þar 1848 Kat-
rínu Jónsdóttur bónda í Kúhóli, síðar á
Önundarstöðum, Þorsteinssonar og Guð-
rúnar Jónsdóttur konu hans. Þau reistu
bú á Kirkjulandi, gamalli tvíbýlisjörð,
og áttu þar lengi að sambýlismanni
Jónas, bróður Katrínar.
Bjarni gerðist brátt góður bóndi, en
mesta rækt lagði hann við smíðar og
stóð þar framar flestum Sunnlending-
um. Hann var jafnvígur á allar grein-
ar smíða, trésmíði og járnsmíði tóku
mestan tíma hans, en engu síðri var
hann í silfursmíði. Á Eystri-Sólheimum í
Mýrdal er varðveitt stokkabelti úr silfri
sem hann smíðaði handa Sigríði systur
sinni, hin mesta listasmíði.
Á fyrsta búskaparári sínu byrjaði
Bjarni að smíða sigurverk og vandaði
mjög til þess. Hafði hann að fyrirmynd
Borgundarhólmsklukkur, sem þá voru
til á einstaka stórbýli. Klukka Bjarna
er nú í Hallgeirsey í Landeyjum, út-
skorin og skrautmáluð. Á skífuna er
letrað: Kirkjulandi 1849. Annað sigur-
verk hafði Bjarni lengi í smíðum. Það
átti að sýna gang tungls og flóð og
fjöru, en ekki kom Bjairni smíði þess svo
í verk, að honum líkaði. Fara sögur af
því, að hann hafi eyðilagt það að lokum.
Bjarni var víðlesinn og fróður og
beitti sér fyrir ýmsum nýjungum, er til
gagns mættu verða. Ein framkvæmd
hans var að setja upp vindmyllu við
Kirkjulandsvatn og láta hana dæla
vatni upp á Kirkjulandsengjar til á-
veitu.
Hugur Bjarna var löngum bundinn
við einhverja nýbreytni, og oft var
hann úti á þekju, sem kallað er. Einu
sinni sat hann um kvöld inni í baðstofu
og hafðist ekki að. Kona hans ávarpaði
hann þá og sagði: „Hvenær ætlarðu að
gera við rúmfjölina okkar, Bjarni minn“
Bjarni hrökk upp frá hugsun sinni og
sagði: „ Það eru til negrar og hottin-
tottar suður í heimi". Annað talaði hann
ekki um kvöldið. Rúmfjölin var verk
Bjarna, prýdd útskurði, ef til vill sú
sama og nú er geymd á Byggðasafni
Vestmannaeyja.
Dag nokkurn sat Bjarni við smíðar í
smiðju sinni. Maður kom til hans og sat á
tali við hann lengi dags. Um kvöldið
spurði Bjarni heimafólk sitt, hvort nokk-
ur hefði komið í dag. Gestkoman var
gersamlega horfin úr huga hans.
Bjarni var sérvitur um skör fram.
Einn jóladagsmorgun kvaddi hann
Sæmund son sinn til að halda fótum á
kálfi, sem hann ætlaði þá að lóga. Sæ-
mundur vildi aftra því verki, en karl
faðir hans var þá spunastuttur og sagði:
„Láttu kálfinn vera, Sæmundur. Ég veit,
hvað ég geri“.
Á Kirkjulandi var huldufólksbyggð
frá fornu fari. Kunni Bjarni góð skil á
henni, enda forvitri og skyggn. Huldar
verur áttu sér slægjublett í Subbuflóði,
sem var í óskipum högum norðurfrá
Kirkjulandi, austan við kvíarnar á Torf-
holti. Flóðið var vaxið sefi og engum
leiðst hefndarlaust að slá það. Sumarið
1885 sló Jónas á Kirkjulandi Subbu-
flóð. Mun sá heyskapur hafa numið
tveimur eða þremur köplum. Sama dag
lagðist hann til hvíldar úti, í grennd
við bæinn, og blundaði. Frá þeim blundi
vaknaði hann mállaus og rænulaus og
lifði við þá kröm nokkrar vikur. Þann-
ig hefndist honum fyrir sláttinn í
Subbuflóðinu.
Bjarni og Katrín á Kirkjulandi áttu
son þann, er Bjarni hét. Hann flutti til
Ameríku og settist þar að í Utahfylki.
Þangað fhrtti eininig systir hans, Kristín,
ásamt manni sínum Sæmundi Jónssyni
frá Fljótsdal. Lét hann vel af bjarg-
ræði og afkomu manna vestur þar.
Baggamuninn reið það, að veturinn
1885-1886 ferðaðist Einar Eiríksson mor
móni um Landeyjar, boðaði í ákafa trú
sína og taldi fram muninn á lífskjörum
manna í Ameríku og á íslandi. Nokkr-
ar fjölskyldur í Landeyjum ákváðu
vesturför um vorið. Bjarni á Kirkju-
landi var í þeim hópi og Sæmundur
sonur hans. Katrínu varð ekki þokað
frá því að vilja bera beinin á fslandi.
Nokkru fyrir ráðna brottför ferðaðist
Bjarni austur í Mýrdal til að kveðja
Sigríði systur sína og annað skyldfólk.
Heimafólk á Hvoli heyrði, að Bjarni
tautaði við sjálfan sig, er leið að kveðju
stund: „Já, líklegt væri, að ég kveddi
hana Siggu systir“. Samt fór það svo,
að Bjami reið úr garði, án þess að
kveðja hana. Sigríður gekk þá fram úr
hópnum, sem stóð á hlaðinu, og kallaði:
„Ætlarðu ekki að kveðja mig, bróðir“
Bjarni sneri þá við og minntist við
hana.
Magnús Þórðarson frá Oddakoti tók
heima í vesturbænum á Kirkjulandi, er
Bjarni flutti þaðan. Hann átti son, sem
Magnús hét, f. 1869. Hann var hálfan
mánuð með Bjarna á Kirkjulandi þetta
vor til að mylja á túnum og koma öðr-
um vorverkum af. Bjarni lagði honum
ýmsar lífsreglur frá Kirkjulandi, einkum
að því, er tók til sambýlis við huldu-
fóikið.
Heygarður austurbæjarins var austan
við bæinn, þar sem áður átti að hafa
staðið kirkja eða bænahús. Hólbrekkan
norðan við austurbæinn var því óbyggð
og gróin. Þar átti huldufólkið sér bæ
að sögn Bjarna og kunni betur kyrrð og
næði. Lét Bjarni þess getið við Magnús
og sagði: „Þar skuluð þið börnin aldrei
leika ykkur“. Framan við vesturbæinn
var fjósið og hafði staðið þar svo lengi,
sem menn höfðu sögur af. Enginn þrifn-
aðarauki var að því á þeim stað. Bjarni
bað Magnús að sporna gegn því að
rótað yrði við fjósinu eða það
flutt, meðan hann og hans fólk ætti
heima á Kirkjulandi og sagði, að svo
myndi affarasælast. Annað heilræði réði
hann honum varðandi fjósið, en það var
að lofa mjólkurfötunni að standa svo-
litla stund milli hurða í fjósinu, áður
en hann bæri hana til bæjar, og studdi
þessum rökum: „Skeð getur, að það
komi einhver með barnsnóa og þurfi
að fá sér lögg“. Magnús hét þessu og
efndi dyggilega, meðan hann gekk um
fjósið á Kirkjulandi. Ekki gleymdi
Bjarni heldur að vara við Subbuflóði
oig fleiri voru hollráð hans í svipaða
átt.
Bjarni á Kirkjulandi gleymdi ekki að
kveðja konu sína. Honum varð skilnað-
arstundin þungbær og felldi tár í fyrsta
sinn, svo að Kátrín sá, í búskap þeirra.
Þau sáust aldrei eftir það, en bréf fóru
á milli þeirra margsinnis. Katrín varð
einsæðingiur í áthögium sínum, en naut
þess láns að dvelja alltaf með góðu
fólki. Helzta ánægja hennar í ellinni var
að fá fréttir og myndir vestan um haf.
Um þær sendingar fór hún mildum
höndum í rúmi sínu, þrotin að sjón og
kröftum. Frá börnum sínum fékk hún
framfærslufé til dauðadags. Hún var
hógvær og prúð í allri umgengni, barn-
góð svo af bar. Æviraunir sínar, ást-
vinamissi og sjónleysi, bar hún með frá-
bæru þreki og heyrðist aldrei kvarta.
Heyrn og minni hélt hún að skapadægri.
Hún andaðist í Hallgeirsey hjá Jóni
Tveir mætismenn, Bernharð Ste-
fánsson og Árni Óla, hafa deilt um
það af kappi í Lesbók Morgunblaðs-
ins, hvort Dalvísa Jónasar Hallgríms
sonar væri ort um Öxnadal eða
Markarfljótsdal.
Ekki ætti að saka að leitað sé
einnig almennrar skýringar á efni
hennar með tilliti til þess, sem kunn-
ugt er um tilefni hennar.
Taka verður fram, að þótt Jónas
hafi valið þessu ljóði sínu eintölu-
nafn, er það samt fimm erindi með
átta Ijóðlínum hvert. Aðeins í síð-
asta erindinu er nefndur dalur og
þá sem sameiginlegt nafn, sem tekið
getur til allra dala landsins.
Ljóðið er ort fyrir Fjölni að beiðni
Brynjólfs Péturssonar, og honum
sent það frá Sórey 1844. Það var
lesið upp á fundi Fjölnismanna og
þótti að sögn, skrýtið og skemmtilegt.
Vart mun það geta hafa verið ann-
Guðnasyni og EMnu Magnnsaottur, Konu
hans, árið 1908.
Heimildir: Frásögn Magnúsar Magnús-
sonar frá Voðmúlastöðum, sendibréf frá
Sigríði Ólafsdóttur kennara á Eystri-
Sólheimum, frásögn Bjargar Jónsdóttur
á Ásólfsskála, dagbók Auðuns Ingvars-
sonar kaupmanns í Dalsali 1885. Kirkju-
bækur o. fl.
KÖLD VIST.
Sonur Þorsteins jökuls var Sigurður,
faðir Magnúsar bónda á Brú, sem kall-
aður var Magni. Við hann er kenndur
Magnahellir í Hafrahvömmum við Jök-
ulsá á Brúardölum. Lá hann í hellinum
um nætur og gætti fjár um daga í Brú-
arskógi framan af vetri. Hefur hann
líkiega oft haft þar kalda vist því að
ættarsagnirnar segja, að eina nótt eftir
að hann var kominn utan frá Brú með
v.istföng hafi hann vaknað við það, að
maður lá fyrir framan hjá honum og
var sá kaldur mjög. Segir þá Magni:
„Þér er kalt eins og mér veslingur".
Engu var því ansað, og að morgni var
hann horfinn. Trúði Magni því, að þetta
he:'ði verið huldumaður, en lá þó þar í
l'.“.,l;num sem áður.
LINS OG HUNDSHAUS Á HESTI.
Árni sýslum. Gíslason hélt fyrsta mann-
talsþing í Dyrhólahr. 1851 ... Sýslu-
maður erfiðaði sig fram úr hreppsreikn-
ingunum og fannst þar vanta nokkra
upphæð. — Einar vildi ekki fallast
á að neitt væri vantalið, og benti á, að
þessi tala sem ekki sást, væri „þarna
undir klessunni”. Þetta leiðréttist svo,
þegar hreppstjóri kom heim. Reikning-
urinn var réttur, en óglöggur, svo sýslu
maður hafði átt að segja, að skriftin
nreppstjórans væri að stafagerð eins og
hundshaus á hesti. Einar kunni illa að-
firimngunum, og varð aldrei góð sam-
vinna milli hans og sýslumannsins.
(Merkir Mýrdælingar)
að en nafnið á svo almennu efni sem
þótti skrýtið.
Sem fyrr er getið er Dalvísa fimm
erindi, átta ljóðlínur hvert. Af þess-
um 40 ljóðlínum eru 28 í ávarps-
formi og hinar 12 þeim tengdar. Það
er því augljóst mál, að ljóðið er al-
menns efnis, en ekki um einn eða
annan sérstakan dal. Jónas hafði
ierðast um allt landið og þekkti hvert
svipmót þess í landslagi og gróður-
fari, sem og öll tilbrigði veðurfars-
ins. Ávörpin, hvert og eitt, eru end-
urskin þeirra svipmynda af landinu,
sem honum eru efst í huga.
Nafnið Gljúfrabúi er ekki nauð-
synlegt að telja eiginnafn. Hvort-
tveggja er að það er í upphafi er-
indis og að það getur verið samnefni
f llra fossa landsins, sem niður í gljúf
ur falla. — Og þannig mun það hafa
verið hugsað af höfundi ljósðins.
Halldór Stefánsson.
Kurlin eru lengi að koma til grafar:
Gljúfrabúi og
lióðið fræga
10 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
20. október 1968