Lesbók Morgunblaðsins - 20.10.1968, Blaðsíða 14

JÓN THORODDSEN
Framh. af bls. 2
sem skýrt er frá fyrstu kynnum elsk-
endanna, Sigríðar og Indriða; þannig
kunni skáfdið að slá á marga strengi.
E n sagan er ekki fullsögð enn. Sög-
ur Jóns Thoroddsens öðluðust brátt
nýtt og annarlegt líf á öðru sviði, —
leiksviðinu. Líklegt má telja, að Jón
hafi búið yfir dramatískum hæfileikum,
þótt aldrei reyndi hanm að semja leik-
rit, að minnsta kosti eru mörg samtöl
hans óvenjulega snjölí og bragðmikil.
Svo nákomnar og hugstæðar urðu sögu-
hetjur hans þjóðinni, að hún lét sér
ekki nægja að 'lesa um þær á bók, hún
vildi fá að heyra þær tala, sjá þær ljós-
iifandi á sviðinu. Samdar voru fjölmarg-
ar leikgerðir úr sögunum, ýmist stuttiir
einþáttungar eða heil leikrit og sýnd
kappsamlega í sveitum og við sjó. auð-
vitað við mjög frumstæð skilyrði og af
vanefnum. Dr. Steingrímur skýrir frá
því, að þættir úr „Pilti og stúlku", „Búr-
fellsbiðillinn“ að nafni, hafi verið sýnd-
ir árið 1862, aðeins tólf árum eftir út-
komu sögunnar, og síðan rak hver leik-
gerðin aðra: í Eyjafirði, á Vestfjörðum
og í Dölum. Enn meiri vinsældir hlaut
„Maður og kona“ á sviðinu, en fyrsta
leikrit, sem vitað er um, að samið hafi
verið eftir þeirri sögu, hét ,,Egilsgæla“
og var frumflutt í Eyjafirði árið 1881;
og ýmsar sviðsgerðir síðan sýndar á
Vestfjörðum, Þingeyjarsýslu, Reykja-
vík og austur í Hreppum og ef tit
vil‘1 víðar. Siðar urðu merk þáttaskil
þessara mála. Það var á annan dag
jóla árið 1933, að Leikfélag Reykjavík-
ur frumflutti nýja leikfærslu „Manns
og konu“ eftir Emil Thoroddsen og
Indriða Waage, sú sýning hlaut al-
mannahylli með fádæmum. Og réttu
ári síðar sýndi Leikfélagið „Pilt og
stúlku" eftir Emil Thoroddssn, sú sýn-
ing naut einnig mikillar aðsóknar. Þjóð
leikhúsið. hefur sýnt bæði leikritin og
félög áhugamanna tekið þeim fegins-
hendi og mjög að vonum: það er tóm-
stundaleikurum tíðast harla erfitt að
lýsa erlendu fólki, hátterni þess, um-
hverfi og hugsunarhætti, svo að vel
fari.
Það er kunnugra en frá þurfi að
segja, að skáldsögum er snúið í leikrit
af miklu kappi víða um heim, og með
habla misjöfnum árangri, sem að líkum
lætur. Fáar skáldsögur munu torveid-
ari viðfangs en verk Jóns Thoroddsens,
og veldur því lauslegur söguþráður,
dauflegar lýsingar elskendanna, svo að
eitthvað sé nefnt: auk þess er „Maður og
kona“ aðeins brot. Flestiv gagnrýnend-
ur hafa fundið leikritum Emils og Ind-
riða margt til foráttu, og er ég einn í
þeirra hópi, á aug'ljósa agnúa er auð-
velt að benda: nýjar leikgerðir ogbetri
þyrfti að semja, og verður eflaust gert
fyrr eða síðar, Hins er ekki að dyljast,
að Emil Thoroddsen tónskáld var hug-
kvæmur leikhúsmaður og miklar leik-
stjórnargáfur Indriða Waage dregur eng-
inn í efa, en hann stjórnaði leikritunum
báðum. Og þrátt fyrir aílt eru leik-
gerðir þessar mörgum kostum búnar,
þar birtast mörg skemmtilegustu atriði
sagnanna, og breiðar þjóðlífslýsingar,
mergjað og hnyttillegt málfar og snjöll
samtöl, og auðug og alþýðleg kímmi
skáldsins láta ekki að sér hæða. Mest
er þó varið í söguhetjurnar sjálfar,
hið litríka safn sérstæðs og skopfegs
fólks, sem reynzt hafur ófáum leikend-
um feginsam'leg viðfangsefni: verkin
sýna merkin. Margir hafa unnið minnis-
verð afrek í sýningum þessum, en hæst
ber frábær túlkun Brynjólfs Jóhannes-
sonar á séra Sigvalda, þeim refjótta læ-
vísa klerki, hún er talin eitt af fremstu
afrekum í íslenzkri leiksögu: „Listræn-
um leikarakostum leit ég snilling beita“
kvað Guðmundur skáld Friðjónsson með-
al annars um afrek hans. Og enn er
„Maður og kona“ sýnt í leikhúsinu við
Tjörnina með Brynjólf í broddi fylk-
ingar eins og fyrrum, og þar má einnig
líta Valdimar Helgason i gervi Hjálm-
ars tudda, eins og endur fyrir löngu,
en fyrir rammþjóðlega túlkun þess hlut
verks hefur hann jafnan hlotið mikið
lof, og hið sama má segja um Staðar-
Gunnu Ingu Þórðardóttur. Einstæðskop-
gáfa Alfreðs heitins Andréssonar þótti
njóta sín forkunnarvel í h'luverkum
Hallvarðs Hallssonar og Kristjáns búð
armanns, og Valur Gíslason var meðal
annars forkostulegur og raunsannur
Bárður á Búrfelli og svo mætti lengur
telja, þótt hér verið ég að láta staðar
numið. Hinir yngri leikendur skilja að
sjálfsögðu ekki hið horfna þjóðlíf jafn
glöggum skilningi og leikendur þeir,
sem ég nefndi, en þeir geta margt af
þem lært og skapað eins konar erfða-
venju, án þess um stælingar sé að ræða.
íslendingar eiga Jóni skáldi Thorodd-
sen margt og mikið upp að unna, við
þökkum honum starf brautryðjandans,
vemmi firrða list, ótal ánægjustundir.
f mörg horn að líta
Framh. af bls. 7
„fjárlögin" eins og við kö'llum þau, með
okkur og voi'u óðfús að læra meira.
Uppáhaldslögin í þessari ferð voru
Borðsálmur Jónasar Halfgrímssonar og
Rammislagur Stephans G., sem gerðu
allra mesta „lukku“.
„Teljið þér það æskilegt, að giftar
konur vinni úti?“
„Já, hiklaust ef þær eru barn'lausar
eða búnar að koma börnunum upp. Mín
uppáhaldskenning er sú, að konur fái
tækifæri til að vinna úti hluta úr degi,
meðan börnin þarfnast þeirra mest.
Auk þess finnst mér að ætti að vinna
að því að einstæðar mæður fengju
barnalífeyri tit þess að þurfa ekki að
vinna úti nema hálfan daginn. Þá
þyrfti hið opinbera ekki að reisa og
reka hin dýru dagheimili, leikskólar,
þ.e. hálfsdagsstarfsemi, væru nægjanleg
ir. Börnin nytu mæðra sinna meir, heim
ilislíf yrði meira fyrir móður og börn,
en kostir 'leikskólans fullnýttir, án þess
börnin yrðu þreytt og leið. En þjóðfé-
fagið er því miður enn ekki tilbúið að
veita konum þá aðstöðu.
Það er afskaplega lýjandi að umgang
ast smábörn daglangt, einkum fyrir þær
konur, sem vilja hafa allt í röð og
reglu á heimilinu, þannig að börnin
verða hálfpartinn fyrir. Það verður að
vera pláss fyrir börnin á heimilinum og
dugar ekki eitthvert fínt barnaherbergi
þar sem ekkert má fara úr skorðum.
Með þessum orðum á ég ekki við að
börnin megi snúa ö'ilu heimilinu við
átöfulaust, ég tel þvert á móti að börn-
in verði að læra að taka tillit til óska
þeirra fullorðnu og gagnkvæmt. Full-
orðna fólkið þarf líka að taka tiliit til
eðlil'egra þarfa barnanna og áhugamála
þeirra.
En mig langar að taka fram, fyrst
við erum á annað borð að spjalla sam-
an, að mér virðist tæplega nógur áhugi
hjá mæðrum að kynna sér barna-
uppeldi. Þó finnst mér ungu mæðurnar
opnari fyrir þessu atriði en eldri kyn-
slóðin var, sem hafði oft mjög ákveðnar
hugmyndir í þessum efnum. Ungu mæð-
urnar mega heldur ekki setja állt sitt
traust á barnaheimilin og fría sig af
ábyrgðinni, eins og stundum heyrast
raddir um. Það er meiri þörf á að kynna
sér uppeldisfræði nú en áður var, tím-
arnir eru gerólíkir, freistingarnar fleiri
og velsældin meiri. Ég get tekið sem
dæmi, að þegar ég var að alast upp,
fengum við unglingarnir umráðarétt yf
ir þeim fáeinu aurum, sem okkur tókst
að öngla saman. Ég man t.d. að ég
vann í fiskvinnu fyrir 30 aura á tím-
ann og notaði reyndar þá aura til að
fá tilsögn í píanóleik. En nú eru aur-
arnir, sem börnin vinna fyrir, stundum
orðnir að tugum þúsunda, og enn þyk-
ir sjálfsagt að þau hafi umráðarétt yfir
þeim. Þetta kálla ég að bjóða hættunni
heim, það þarf að leiðbeina ungling-
unum á þessu sviði sem öðrum. Við hjón
in höfum brugðizt við þessu vandamáíi
á þann hátt að leyfa börnunum að fara
til útlanda fyrir kaupið sitt. Elzti son-
ur okkar er t.d. nú í Lundi og unir
vel hag sínum, situr á skólabekk með
sænskum börnum og meirihlutinn af
bréfum hans hafa snúizt um sænsku
kosningarnar, sem hann fylgist með af
lífi og sál. Dóttir okkar hefur bæði
verið í Danmörku og Skotlandi, einnig
í vinaboði. Ekki svo að ski'lja að allt
sé unnið við að fara tif útlanda. En til-
gangur ferða þeirra var fyrst og fremst
að komast niður í erlendu máli, og það
er sannarlega mikils virði fyrir mennt-
ún hvers íslendings að nema önnur
tungumál á unga aldri.“
„En svo við förum út í aðra sálma,
hvað olli því að þér ákváðuð að leggja
stund á uppéldisfræði á sínum tíma?“
„Sannleikurinn var sá að ég ætlaði
mér að fesa latínu og frönsku og fara
til náms til Frakklands. En þar eð
stríð geisaði í Evrópu var ekki um það
að ræða að fara til Frakklands, eins og
mig dreymdi um. Eini möguleikinn var
Bandaríkin og að læra þessi mál þar
fannst mér út í hött. Á þessum árum
fannst mér algjört lífsskilyrði að halda
áfram námi og fara til útlanda. Ég gat
ekki hugsað mér að nema staðar við
stúdentspróf. Mér var það andteg nauð-
syn að afla mér meiri þekkingar. Ég
var alls ekki að hugsa um menntun til
þess að fá einhverja stöðu, ég var lif-
andis skelfing ópraktískur unglingur,
mig langaði bara að menntast til að
þroskast og vita eitthvað um verö'ldina
og mannlegt líf. Sálarfræðin hafði lengi
heil'lað hug minn og ákvað ég, að ofan-
greindu tungumálanámi frágengnu, að
leggja stund á sálarfræði.
Annars má segja að framhaldsmennt
un mín hafi gengið alilsögulega fyrir
sig. Þetta var nú á þeim tíma, að kven-
fólk, sem gekk menntaveginn, þóttu
skrýtnir fuglar og voru það kannski.
Þegar ég lauk stúdentsprófi árið 1941
hafði verið venja að fjórir efstu nem-
enurnir, tveir að norðan og tveir að
sunnan, fengju „stóra styrkinn“, eins og
það var kallað. Ég var meðal þessara
fjögurra og bjóst þar af leiðandi við
að fá styrk tit framhaldsnáms. í þetta
sinn varð sú breyting á, að „stóri styrk
urinn“ var ekki veittur fjórum, heldur
tíu stúdentum, en þrátt fyrir það var
ég ekki meðal þeirra. Menntamálaráð
gaf fullum fetum þá skýringu, að ekki
væri heppilegt að styrkja konu til
náms utan'lands, hún mundi að öllum
líkindum ekki koma aftur til starfa fyr-
ir landið. Hvort þessi skýring var rétt
eða ekki, skal ósagt látið, en þetta
vakti svo mikið umtal að mér var veitt-
ur styrkurinn árið eftir. Til gamans má
geta þess að 3 af 4 skólabræðrum mín-
um, sem styrkinn hlutu, eru giftir er-
lendis og komu ekki aftur.
Eins og fyrr segir var þetta á stríðs-
árunum. Ég fór til Bandaríkjanna með
Goðafossi og var tuttugu daga á leið-
inni og einum degi batur. Við sigldum
í skipalest í krókum yfir At'lantshafið.
Mér verður þessi ferð alltaf afar minn-
isstæð, því við þurftum að vaka alfar
nætur og eina nóittina sátum við uppi á
þilfari í björgunarbeltum. Mér er oft
hugsað til þess, hvernig móður minini
hafi verið innanbrjósts, meðan á ferð-
inni stóð, og mánuði seinna sendi hún
aðra dóttur sína sömu leið. Ég er ekki
viss um að mér yrði róitt, ef ég þyrfti
að senda börnin mín í ferðalag við svip
uð skilyrði.“
„Já, meðal annarra orða, hverjir eru
foreldrar yðar?
„Faðir minn var Sigurður Þórólfsson,
sem stofnaði lýðháskólann á Hvítár-
bakka og var fyrsti skólastjóri hans.
Hann dó þegar ég var 7 ára og naut ég
hans sáralítið. Móðir mín Mfir enn. Hún
heitir Ásdís Þorgrímsdótitir frá Kárastöð
um á Vatnsnesi. Ég var 10. barn for-
eldra minna. Þegar faðir minn dó, stóð
móðir mín ein uppi með 9 börn á aldr-
inum 7-24 ára. Mér verður oft hugsað
til þessa, þegar ég. og mínir líkar erum
að kvarta yfir smáerfiðleikum. Hún var,
og er reyndar enn, andlega sterk kona,
sem aldrei æði'iaðist. Hennar lífsvið-
horf finnst mér ætíð hafa birzt í Ijóð-
línum Steingríms Thorsteinssonar:
„Trúðu á tvennt í heimi“. Og iþegar ég
hugsa mig um finnst mér að þessa trú
hafi hún fyrst og fremst viljað gefa
okkur börnunum í veganesti. S'líkt vega
nesti er gulli betra.
En svo ég víki aftur að utanför miniin,
þá hóf ég nám við háskólann í Minne-
sota. Þegar til kastanna kom dugði
styrkurinn engan veginn, enda var
HÚSGAGNAVERZLUN
KRISTJÁNS SIGGEIRSSONAR HF.
I.augavegi 13, símar 13879 og 17172. Pósthólf 193, Reykjavík
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
20. október 1968