Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.1968, Blaðsíða 3

Rússneska byltingin er nú fimmtíu
ára gömul. Rússnesk kvikmyndalist,
a.m.k. eins og við höfum kynnzt henni
almennt á Vesturlöndum, er ennþá
yngri — „Potemkin" eftir Eisenstein
var gerð árið 1925. Af kvikmyndagerð
allra þjóða er hin rússneska sú, sem
mest hefur verið misskilin og rang-
færð. Ástæðan er ekki svo torskilin.
Á franskar og sænskar myndir hafa
menn fyrst og fremst litið sem kvik-
myndir, og síðan sem franska eða
sænska framleiðslu. Hvað eru þeir
margir, sem tengja frönsku stjórnina
,,La Grande Illusion“ eða sænsku sósíal-
demókratana Ingimari Bergman?
Menn hafa hins vegar frá a'llra
fyrstu tíð litið á rússneskar kvikmynd-
ir eins og símskeyti frá Moskvu, og
hver kvikmyndagagnrýnandi hefur
gerzt einhverskonar Kreml-fræðingur,
þegar fjallað er um þær. Jafnvel eins
skýr maður og James Agee, sem enginn
hefði getað núið um nasir að væri æs-
ingagjarn sósíalisti, skrifaði um þá
„stórkostlegu fagnaðaröldu vegnæfrels-
isins“, sem var næstum óhjákvæmilegt
að mundi skola upp á strönd mann-
kynsins einhverjum mestu listaverkum
þessarar aldar, kvikmyndum Eisensteins
Do\shenkos og Pudovkins.
Þótt við leggjum ekki trúnað á þá
barna'legu skoðun, að merkistími í sögu
þjóðar hafi ósjálfrátt í för með sér
blómaskeið í listum hennar, þá er sjálf-
sagt að gera sér grein fyrir þeim geysi-
legu áhrifum, sem breytingin á hugsana-
gangi manna vegna stjórnmálaþróunar-
innar í Rússlandi hafði á mat kvik-
mynda. Þegar Graham Greene var kvik-
myndagagnrýnandi fyrir meira en 30
árum, skrifaði hann eitt sinn um nýja,
rússneska mynd.
„En hve það var skemmtilegur tími,
þegar The Times neitaði að birta gagn-
rýni um sýningar kvikmyndaklúbb-
anna sem tóku til meðferðar rússnesku
meistaraverkin, þegar kvikmyndir sem
ritskoðunin bannfærði voru sýndar af
nefndum Verkamannaflokksins og
kunnugir, greindir menn fóru til White-
chapel að sjá beztu myndirnar. . . En
bragðið af gömlu súpunni er tekið að
dofna. Síðu bartarnir á spilltum aðals-
mönnum eru sýndir frá einu sjónar-
horni og stuttu bartarnir á einfö'ldum
bændum frá öðru. Enn bregður fyrir
kaldhæðnislegum myndum af þunglama-
legum myndastyttum, þótt sovézkum
kvikmyndatökumönnum veitist sífellt
erfiðara að koma með nýjar myndir af
hrossum og keisurum. Siðferðiskennd
„St. Pétursborgar“ er aúðvitað eins
flekklaus og sú, sem speglaðist í „Móð-
urinni“: Fátæki hljómlistarmaðurinn,
sem ekki fær áheyrn í höfuðborginni,
er góður, og hindr auðugu, sljóu vel-
gerðarmenn hljómlistar eru vondir. Mað
ur getur séð hvað þeir eru vondir á
gimsteinum þeirra, styttunum þeirra,
englamyndunum, ljósakrónunum og má'l
verkum af nöktum konum.“
Dómur hr. Greenes var mildur, þótt
hann litaðist ögn af eftirsjá, þegar hon-
um varð hugsað til gömlu, góðu dag-
anna, er allt virtist svo einfalt. Því var
nefnilega svo farið, að allir sem sáu
myndir Eisensteins og Pudovkins á
þriðja tugi aldarinnar, lofuðu þær af
ástæðum, sem oft áttu meira að þakka
stjórnmálaskoðunum áhorfandans en
listrænu mati hans á kvikmyndum.
Á fjórða áratugi aldarinnar breytt-
ist ástandið. Flokkaskipting varð milli
gömlu byiltingarmannanna og fylgis-
manna Trotskys. T.d. skrifaði stalínist-
inn Robert Forsythe í The Masses gagn-
Kvikmyndagerð
í
Sovétrikjunum
ÓFRJÓTT
SKEID
HUGMYNDA
KÚGUNAR
2. grein
Ettir Richard Roud
rýni, sem svipar helzt til kvennadálka-
höfundar að dásama „Tónaflóð": „Skjót-
ið upp flugeldum og hefjið dans á göt-
unum! „Chapayev" er kominn í bæ-
inn.“ Það er enginn vafi á því að slíkur
lúðrablástur fyrir ágætri kvikmynd
(en engu meistaraverki) stendur í nán-
um tengslum við stjórnmálaskoðun þess,
sem greinina skrifar.
En gagnrýnandinn Dwight MacDon-
ald, sem var úr hinum herbúðunum, var
á öndverðum meiði:
„Það eru ekki nema 12 ár síðan við
gengum fullir lotningar í „litlu“ bíóin
til að sjá nýju myndirnar frá Rússlandi.
Þó hafa þeir undursamlegu möguleikar,
sem lágu fyrir fótum kvikmyndagerðar
um 1930, koðnað niður í kænlega sam-
soðna hversdagsvelluna frá Hollywood
og barnalega samsoðna hversdagsvell-
una frá Rússlandi. Tvær kvikmyndir
Eisensteins, „Potemkin“ og ,,Október“
voru kannski tindar þess blómaskeiðs í
listum, sem fýlgdu vori hins nýja þjóð-
félags. Árið 1929 var skrifstofuveldi
Stalíns búið að ná heljartökum á öllum
framleiðslutækjum ríkisins, og hið mikla
sköpunartímabil í listum var liðið und-
ir lok.
Auðvitað er ýmislegt rétt í ummælum
MacDonalds, en þau eru fyrst og
fremst sprottin af stjórnmá'lalegum skoð
unum hans, og einmitt þessvegna er
hann mjög ósanngjarn við sovézkakvik
myndagerð á fjórða áratugi aldarinnar.
Margir gagnrýnendur nú á tímum
mundu halda því fram að „Trilógía
Gorkís“ eftir Donskoi, „Ivan“ og
„Schors“ eftir Dovzhenlco og „Æska
Maxims eftir Kozintsev og Traúberg
séu að minnsta kosti eins merkar og
hver kvikmynd eftir Pudovkin.
Mörgum þykir snilligáfa Eisensteins
njóta sín bezt í „Alexander Nevsky
og „ívani grimma. Þegar MacDonald
ritaði þessa gagnrýni, hafði hann ekki
séð „ívan“, sú staðreynd að myndin er
sögulegs efnis hefði áreiðanlega nægt til
að láta hann gruna hið versta. Hann
var ekki einn um þá afstöðu á þeim
tíma, þótt ég búist við að hann væri
það nú í dag.
Það væri ánægjulegt að geta látið
sem þessir dagar séu löngu liðnir, og
að við höfum allir náð s'líkum stjórn-
málaþroska að við getum horft á gaml-
ar rússneskar kvikmyndir, án þess að
stjórnmálaskoðanir þeirra séu okkur
þyrnir í auga. En það er ekki lengra
síðan en árið 1955 að hinn gáfaði maður
Robert Warshow játaði það að hann
hefði komið á sýningarhátíð sígildu
þöglu, rússnesku meistaraverkanna „í
þeirri von að finna að grundvöllur sov-
ézkrar kvikmyndalistar á blómaskeið-
inu væri falskur.“ Hann var hins vegar
nægilega heiðarlegur ti'l að viðurkenna
að frá fagurfræðilegu sjónarmiði væru
þær stórkostlegar.
En Warshow hafði ýmislegt við sið-
ferðilega afstöðu kvikmyndanna að at-
huga. Hann sagði, að þær táknuðu
„sigur listarinnar yfir manninum."
Hann færði rök fyrir þessari skoðun
sinni með því að benda á hvernig Eisen-
stein notaði kvikmyndavélina til að
sýna mannlega eymd, en klippti svo
miskunnarlaust sundur og felldi inn í
aðrar myndir, sem sköpuðu snilldar'lega
hrynjandi, en gerðu verkin um leið
ómannleg. Þessi afstaða Warshows er
fullkomlega réttlætanleg, en hefði hann
tekið hana til kvikmynda frá öðru
landi en Sovétríkjunum?
Þegar rætt er og ritað um sovézka
kvikmyndaframleiðslu eftir síðari
heimsstyrjöldina, ber miklu minna á
röngu mati eða rangri túlkun á Vestur-
löndum. Það er af þeirri einfö'ldu
ástæðu að Sovétríkin höfðu á þeim
tíma engar góðar kvikmyndir að bjóða.
Kvikmyndagerð í Rússlandi var alger-
lega ófrjó frá stríðslokum og fram yfir
20. flokksþingið, er Krúsjeff afneitaði
Stalín. Þá var framleiðslan endurskipu-
lögc: og henni dreift um landi'ð. Eldri
leikstjórar, sem lítið eða ekkert höfðu
aðhafzt um langt skeið, tóku aftur til
óspi'lltra málanna.
Sovézkri kvikmyndagerð var borgið.
Meira að segja hið opinbera kvik-
myndamálgagn lýsti yfir: „Við viljum
ekki fleiri óhlutlæga eða óraunveru-
lega fulltrúa mannkynsins eða sovézks
þjóðfélags, — heldur aðeins ákveðinn,
lifandi mann, sem ekki hefur aðeins
nafn og sjúkrasamlagsnúmer, heldur
einnig mannlegt eðli og mannleg örlög.
Og eftir það unnu sovézkir kvikmynda-
gerðarmenn hvern sigurinn á fætur öðr-
um: „Trönurnar fljúga, „Konan með
litla hundinn," „Heiður himinn'1, „Kvæð
ið um hermanninn", „Bernska Ivans“,
„Níu dagar af ári“ og „Stríð og frið-
ur“. Með árunum varð rússnesk kvik-
myndalist betri og betri.
Útgefandi: H:f. Árvakur, Heykjavík.
Framkv.stj.: Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar: Sigurður Bjarnason frá Vigur.
Matthías Johannessen.
Eyjólfur Konráð Jónsson,
Hitstj.fltr.: Gisli Sigurðsson.
Auglýsingar: Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn: Aðalstræti 6. Simi 10100.
Jón Óskar,
Nútímalíf
Ég' kem til þín
á hverju kvöldi
Þú gefur mér kók
Ég dansa nakin
alla nóttina
og þegar dagar
byrja ég aftur
Þú byrjai aftur
Við erum gleymd
öllum nema okkur
Engin borg
engir turnar
engin blóðug stríð
engin þjóðarmorð
aðeins við tvö
sem byrjum aftur
aftur
aftur
aftur.
17. nóv. 1968
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3