Lesbók Morgunblaðsins - 24.11.1968, Page 1
0
| 44. tbl. 24. névember 1968. — 43. árgT
Menn trúðu j)ví að geðveiki væri ólæknandi og geðveikra-
hælin voru einskonar dýflissur.
*
Glæpr og refsing
* ó orð í málinu draga að
sér athyigli okkar eins og orð-
in „glæpur“ „ofbeldi“, „hefnd“
og „rangindi". Okkur hryllir
við glæpum: við dáum réttlæt-
ið: við miklumst af því að við
lifum eftir landslögum. Ofbeldi
og hefndarþorsta fordæmum við
sem óverðug í okkar siðmenn-
ingu og göngum út frá því sem
gefnu að allar mannlegar ver-
ur séu sama sinnis.
Samt halda glæpir áfram að
vera þjóðarskömm og alheims-
vandamál. Þeir eru ógnun,
skelfing, eyðsla og eyðilegging,
þeir eru allsstaðar og virðast
fara í vöxt. í rauninni fer þeim
ekki fjölgandi en þeir eru
vissulega í vexti hvað snertir
sýnileik og viðbrögð almenn-
ings við þeim.
Kerfi okkar til að hafa hem-
il á glæpum er gangslítið, órétt-
látt kostnaðarsamt. Fangelsi
virðast gerð með hringhurðum
þar sem sama fólkið fer inn og
út, inn og út. Hvern varðar um
það?
Fangageymslur okkar,
ómannleg betrunarhús og níð-
angursleg ríkisfangelsin eru
troðfull. Vitað er að þau eru
heilsuspillandi, hættuleg, sið-
spillandi, ósæmileg og glæpa-
örvandi lastabæli. Það hafa
ekki allir fundið af þeim
smjörþefinn eins og sumir okk
ar. Það hafa ekki margir hlust-
að á stunurnar og formæling-
arnar. Það hafa ekki allir horft
á hatrið og örvæntinguna í þús-
undum tómlátra, tærðra and-
lita. En einhvernveginn vitum
við samt öll, hversu hörmuleg
fangelsin eru. Við viljum hafa
þau þannig. Og þau eru þann-
ig. Hvern varöar um það?
Atvinnuþorpurum og stór-
giæpamönnum vegnar betur en
nokkru sinni fyrr. Spilavíti
blómgast og dafna. Fjárdráttur
og svik eru ef til vill algeng-
ari en nokkur annar glæpur
en verða sjaldnast uppvís. Við
erum öll rænd og við vitum
hverjir ræningjarnir eru. Þeir
búa í næsta húsi. Hvern varðar
um það?
Almenningur hnuplar millj-
ónavirði af fatnaði og matvör-
um úr stórverzlunum, hand-
klæðum og lökum úr gisti’hús-
um, glingri og smádóti úr búð-
um. Almenningur stelur og
sami almenningur endurgreiðir
í hærra vöruverði. Hvern varð-
ar um það?
Hvað eftir annað tekur ein-
hver til að hrópa um þetta
ástand rétt eins og ég geri
núna. Timarit hrópa. Dagblöð-
in hrópa. Útvarps- og sjón-
fréttamenn hrópa ( eða þeir
„harma“ það allavega) Sál-
fræðingar, félagsfræðingar, lög
fræðingar, fangaverðir og skyn
samir lögreglustjórar ganga í
kórinn. Stundum heyrist í rík-
isstjórum, borgarstjórum og
þingmönnum. Þeir hrópa um að
ástandið sé slæmt, slæmt, slæmt
og fari versnandi. Sumirleggja
til að við hættum umsvifalaust
við úrelt fyrirkomulag og tök-
um upp vísindalegar aðferðir.
Aðrir hrópa hið gagnstæða.
Ætlum við að halda áfram að
skella skollaeyrunum við
greinilegum vísbendingum vís-
indalegra uppgötvana um við-
eigandi breytingar? Hvers-
vegna hefur almenningur slíkt
langlundargeð, hví þetta sinnu-
leysi, sem er um leið áframhald-
andi sjálfstortíming? Hve
marga forseta (og aðra þjóð-
félagsþegna) þurfum við að
missa áður en við höfumst að?
A- lmenningur hegðar sér
eins og sjúklingur, sem boðið
er uppá aðgerð sem hann ótt-
ast, til lækningar meinsemd
hans. Við þekkjum öll hvernig
tannpína getur lognast útaf í
biðstofu tannlæknisins, eða
magaverkur horfið þegar kom-
ið er í lækningastofuna. Hvers
vegna skyldi þjáður maður
leita sér lækninga og hafna
henni svo? Er það eingöngu
hræðslan við sársaukann af
aðgerðinni? Er það óttinn við
óþekkt eftirköst? Er það van-
traust á hæfni læknisins? Vafa
laust allt þetta.
En, eins og Freud gerði svo
óumdeilanlega grein fyrir,
sjúklingnum háir alltaf að
nokkur einhver spillandi, innri
andstaða gegn lækningunni. A
annan bóginn líður hann þján-
ingar af kvilla sínum og þráir
EFTIR
dr. Karl Menninger
-iJ
bata. En hann þjáist samtímis
af svikulum tilhneigingum sem
berjast gegn öllu er valdið gæti
breytingum í sjálfum honum,
jafnvel bata?. Eins og Hamlet
veltir hann því fyrir sér hvort
ekki muni skárra, að öllu at-
huguðu, að sætta sig við gam-
alkunna verki og stingi, sem
gamla fyrirkomulaginu eru sam-
fara, en að horfast í augu við
ókunn vandamál nýrrar aðferð
ar, jafnvel þótt hún kunni að
vera betri.
Niðurstaðan verður óhjá-
kvæmilega sú, að þjóðfélagið
vill glæpi, þarfnast glæpa, og
hlýtur ákveðna fullnægju af
núverandi rangmeðferð þeirra.
Við fordæmum glæpi, við refs-
um afbrotamönnum fyrir þá, en
við þörfnumst þeirra. Glæpa og
refsinga siðareglurnar eru
hluti af tilveru okkar. Við þurf-
um að hafa glæpi til að furða
okkur á, til að njóta gegnum
aðra, til að skeggræða og bolla-
leggja um, og til að hneykslast
á opinberlega. Við þurfum
glæpamenn til að finna okkur
sjálf í, til að öfunda á laun
og refsa dyggilega. Þeir gera
fyrir okkur allt það forboðna
og ólöglega sem okkur langar
til að gera og eins og blóra-
börnin í gamla daga bera þeir
þun'gainn af rang' ikipting ise'kitar
og refsingar — „ranglæti
heimsins11.
Við verðum öll að játa að
það er eitthvað við ofbeldi, sem
verkar heillandi á okkur. Við
vitum, að fæstir glæpir eru of-
stopaverk en gleymum því
vegna þess að glæpur er brot,
sprenging, splundrun — jafn-
vel þegar hann er framinn há-
vaðalaust. Okkur finnst öllum
glæpur vera sama og ofstopi.
Sjálft orðið „ofbeldi" hefur
uggvekjandi, ógnandi eigin-
leika. . . Merking þess gefur í
skyn eitthvað hræðilegt, vold-
ugt, eyðileggjandi eða umturn-
andi. Það er eitthvað sem okk-
ur hryllir við — eða hvað?
Fyrstu áhrif þess eru að gera
okkur hverft við, skelfa okk-
ur — vekja jafnvel viðbjóð.
En við hlaupum ekki alltaf
burt frá því. Því að ofbeldi
gerir okkur líka forvitin. Það
er spennandi. Það er drama-
tískt. Að vera áhorfandi og
stundum jafnvel þátttakandi í
því veitir okkur hina römmustu
ánægju.
D agblöðin sjá okkur sí-
fellt fyrir ofstopafregnum
hvaðanæva úr heiminum. Þau
gernýta hinn dramatíska safa
þeirra oft á kostnað hóflegs
fréttaflutnings af umfangsmeiri
eyðileggingu en þar sem minna
er um ofsann — eins og flóð-
unum í Flórens til dæmis. Orð
eins og slysfarir, sprenging,
árekstur, árás, strand, morð,
skriða, nauðgun og rán kalla
fram myndir af eyðandi umbrot
um sem við getum ekki haft
augun af. JafnVel friðsamlegar
afhafnir eru oft megnaðar of-
stopa í líkingamáli fyrirsagna.
Samvinna er „rofin“ tenzl eru
„slitin", verð „hrynur" ogfrum
varp er „fellt“.
Auk þessa halda kvikmynd-
ir og sjónvarp uppi stöðugum
sýningum okkur til skemmtun-
ar á bardögum, áflogum, meið-
ingum, hnefahöggum, misþyrm
ingum, drápum, byssuskotum og
þvíumlíku sem er áhrifaríkara
en nokkuð, sem dagblöðin geta
lýst. Mikið af þessum ofstopa-
sýningum er óheiðarlega flutt:
atriðin eru aðeins hálf-„raun-
sæ“, þau eru fölsuð og fegruð.
Sársauka er ekki hægt að
mynda: grettur gefa í skyn en
gera ekki ákefð hans nein skil.
Og sár eru sjaldan sýnd — í
öllum ofstopanum. Þessi and-
lega óheilbrigða hlið á gerfi-
ofbeldi sjónvarpsins deyfir
skyn áhorfandans með því að
koma því inn hjá honum að þó
það kunni að vera óþægilegt
af láta berja sig, sparka í sig,
stinga í sig, og stappa á sér
þá sé það hvorki mjög sárs-
aukafullt né alvarlegt. Því eft-
ir að hetjan hefur verið barin
og slegin niður, veltir hún sér
um hrygg, opnar augun, sprett-
ur á fætur, hristir sig og skjögr
ar áfram. Afleiðingar ofbeld-
isins er sá þáttur sem bæði
sjónvarp og kvikmyndafram-
leiðendur og áhorfendurnir leit-
ast við að breiða yfir.
Þótt flest okkar segist hafa
óbeit á grimmd og skemmdar-
fýsn, er það að nokkru leyti
sjálfsblekking. Við afneitum of
beldi en sökum aðra um að
hafa ánægju af því. En stað-
reyndirnar tala sínu máli. Við
höfum unun af ofbeldi, öll
. saman, og höfum leynda sekt-
arkennd út af því, en þar er
komin önnur skýring á and-
stöðu almennings við umbætur
í afbrotamálum.
H öfuðsyndin sem freistar
okkar allra er löngunin til að
særa aðra og þessa synd verð-
úm við að forðast ef vi'ð eigum
Framh. á bls. 2
Fyrr á öhlum bcittu menn
pyntingar.