Lesbók Morgunblaðsins - 24.11.1968, Blaðsíða 2
tlh.Ji rftl
'T*
Clœpir
og
refsing
að lifa í samlyndi. Ef unnt er að
beizla, stýra og upphefja eyð-
ingarorku okkar höldum við
lífi. Ef við getum elskað getum
við lifað. Ef ekki tekst að hafa
hemil á þessari eyðingarorku
okkar gæti hún orðið til að tor-
tíma okkar beztu vinum, eins
og varð um Alexander mikla,
eða ímynduðum „óvinum" og
jafnvel bláókunnugu fólki. Og
það sem verst af öllu er —
frá sjónarmiði einstaklingsins
— hún gæti tortímt okkur.
í tilveru mannsins um alda-
raðir hefur mörgum tækjum
verið beitt til að ná taumhaldi
á þessum eðlislægu sjálfseyð-
ingar- og glæpatilhneigingum.
Hin fyrstu hafa án efa byggzt
á ótta — óttanum við hið
ókunna, ótta við refsandi töfra-
kraft, ótta við endurgjald sam-
félagsins. f stað þessara ytri
meðala komu svo smám saman
lögin með allar sínar tilfæring-
ar, trúin með sínar siðareglur
og þjóðfélagslegar umgengnis-
venjur.
Áður fyrr krafðist dagleg
lífsbarátta þess af hverjum ein-
staklingi að hann beindi mest-
um hluta árásarorku sinnar að
umhverfinu. Hann þurfti að
fella tré, verjast villidýrum,
ryðja þungum hindrunum úr
vegi, lyfta miklum byrðum. En
þessu hefur vélin breytt öllu
smám saman. Nú á dögum út-
heimtir daglegt líf flestra eng-
an ofsa, enga bardaga, engin
dráp eða lífsháska, enga skyndi
lega regináreynslu: ef til vill
snarpt átak einstöku sinnum,
en ekki til að rífa, ryðja mola,
merja.
Og vegna þess að ofstopinn
hefur ekki lengur neinn lög-
mætan og gagnlegan farveg
eða tilgang, verður að bæla
hann allan niður nú á dögum.
Áður var útrás ofstopans oft
talin til dyggða, nú er bæling
hans dyggð. f bælingunni er fal
in táknræn og óbein útrás ofs-
ans — hann er mótaður, „eim-
aður“ eins og Freud kallaði
það, „gerður skaðlaus" eins og
Hartmann komst að orði. Líf
okkar allra er dagleg leit að
siðsamlegu jafngildi beins of-
beldis. Landslög og Boðorðin
tíu, umferðamerki og afsalsbréf,
girðingar og hurðir, prédikan-
ir og hljómleikar, jólatré og
rokkhljómsveitir — allt þetta
og ótalmargt fleira eru hjálp-
armeðul nútímans gegn ofbeld-
inu.
S amverkamaður minn,
Bruno Bettelheim, álítur að við
veitum ekki æskufólki okkar
nægilega kennslu í því að stýra
ofbeldishneigð sinni. Hann
minnir okkur á að ekkert hafi
verið forfeðrum okkar hugstæð
ara. Illionskviðan er skáldverk
um ofstopa. Mikið af Biblíunni
eru frásagnir af hamförum.
Eitt hegningarkerfi og margar
uppeldisaðferðir fela í sér of-
beldi, — „ofbeldi til að bæla
niður ofbeldi". Og í greininni
„Ofbeldi — vanrækt hegðunar-
form“ segir hann að lokum:
„Við erum ekki fær um að fást
við ofbeldi á skynsamlegan
hátt fyrr en við erum reiðu-
búin að líta á það sem þátt í
mannlegu eðli og þá mun okk-
ur verða Ijóst að möguleikun-
um til að veita ofbeldishneigð-
inni útrás hefur nú fækkað
svo mjög að regluleg og örugg
tæming er ógerleg".
Hversvegna erum við ekki
öll glæpamenn? Öll höfum við
tilhneigingarnar: öll höfum við
tilefnin. En siðmenntunin, sem
höfuðáherzlan er lögð á í þjóð-
félagslegu uppeldi, kennir okk-
ur hvað okkur er óhætt að
gera. Hvað er það þá, sem kall-
ar fram eða leyfir brotið?
Hversvegna er sumum nauðsyn-
legt að múta samvizku sinni og
gera það sem þeir hafa van-
þóknun á? Hversvegna bregzt
stundum öll „eimingin" og áber-
andi hrun á sér stað í fram-
kvæmdakerfi persónuleikans?
Hversvegna missum við stund-
um stjórn á okkur? Af hverju
göngum við af göflunum?
essar spurningar snúast
um eitt höfuðviðfangsefni sál-
arfræðinnar. Hversvegna gerir
sumt fólk hluti sem það vill
ekki sjálft? Eða hluti sem við
viljum ekki að það geri? Stund-
um er tilefni glæpsins örvænt-
ingarfull þörf fyrir að hafast
eitthvað að sem brotið gæti
leið út úr aðgerðaleysi, ráð-
leysi og vanmáttarkennd, sem
of lengi hefur verið búið við,
eins og þegar barn skýtur á
foreldra sína eða kennarann
fyrir eitthvað sem virðist til-
tölulega sanngjarnt. Ef við
göngum út frá því að í okkur
öllum búi ofbeldishneígð, sem
haldið sé í skefjúm af vilja-
styrk, samvizku, ótta við refs-
ingu og öðrum meðulum, og
tökum einnig til greina þá til-
finningaþenzlu og þær freist-
ingar sem eru okkur öllum sam-
eiginlegar, hversvegna bregzt
þá sumum einstaklingum sjálfs-
stjórnartæknin svo gersamlega?
Er ekki einhver áskapaður
galli fyrir hendi, einhver heila-
sjúkdómur eða siðferðileg veila,
einhver stórkostlegur skynsem-
isskortur, sem lætur sumt fólk
hrasa eða sparka eða berja og
ærast þegar allir aðrir riða að-
eins við?
Þegar sálfræðingur rannsak-
ar marga fanga, (skrifar Sey-
mour Halleck í bók sinni „Sál-
arfræði og sakamál") kemst
hann fljótlega að því hversu
mikinn þátt upphafleg ráðleys-
is- og vonleysistilfinning hins
seka á í því að glæpurinn er
framinn. Við líðum öll meira
eða minna fyrir skerðingu á
persónulegu frjálsræði okkar.
Við fárumst útaf því í sífellu,
reynum að bæta það, auka það
og losa okkur undan hinum og
þessum þrúgunar- og hindrun-
aröflum. Við viljum ekki að
aðrir ráðski með okkur eða
ráði yfir okkur. Okkur er ljóst
að þetta hlýtur að eiga sér
stað að vissu marki í samgrónu
og samtvinnuðu þjóðfélagi eins
og hjá okkur. Enginn hefur al-
veg óskorðað frjálsræði. En
okkur er ömun að höftunum.
Afbrotamanninum er eins far-
ið. Hann vill ekki láta ráðska
með sig, stjórna sér eða ráða
yfir sér. Og vegna þess að
honum finnst oft að hann sé
þrúgaður á þann hátt ( og er
það í raun og veru) og vegna
þess að hann skortir hæfileik-
ann til að ráða bót á ástandi
sínu án ofbeldis, verður ráð-
leysistilfinning hans enn sterk-
ari.
Ofbeldi og glæpir eru oft
tilraun til að forðast vitfirr-
ingu: og það getur enginn vafi
leikið á því að surnar tegundir
vitfirringar eru flótti frá löng-
uninni til að beita ofbeldinu
eða fremja glæpinn. Er erfitt
fyrir lesandann að trúa því að
sjálfsmorð eru stundum fram-
in til að fyrirbyggja morð? Það
er enginn efi á því. Það er
einnig efalaust að morð eru
stundum framin til að varna
sjálfsmorði.
ótt það kunni að láta all-
undarlega í eyrum, er sumum
morðingjum ekki Ijóst hvern
þeir eru að drepa, eða, avo við
orðum það öðruvísi, að þeir
eru að drepa rangan aðila.
Vissulega er það eitt nógu for-
kastanlegt að drepa einhvern,
en það versta er að sá aðili
sem morðinginn vill feigan (og
hann hefur ástæður til þess)
er ekki sá sami og hann ræðst
á. . Stundum á fórnardýrið
sjálft nokkra sök á glæpnum,
sem framinn er á því. Það er
þessi ómeðvitaða (og stundum
meðvitaða) aðild fórnardýrsins
að afbrotinu, sem löngum hef-
ur verið dragbítur á hið mikla
mannúðar og framfaramál, að
greiða þolandanum skaðabætur.
Almenningur dæmir nefnilega
oft fórnardýrið ekki síður en
árásarmanninn.
Nauðganir og önnur kynferð-
isafbrot eru ofbeldisverk sem
misbjóða velsæmis- og réttlæt-
istilfinningu okkar svo frek-
lega að auðvelt er að ímynda
sér alla nauðgara sem ofsa-
fengna, kynóða, miskunnar-
lausa rudda (nema þegar við
hugsum um þá sem sigursæl
karlmenni). Sumir nauðgarar
eru það. En flest kynferðisaf-
brot eru framin af kyndaufum
fremur en kynsterkum einstakl-
ingum, sem eru oftar smávaxn-
ir en stórvaxnir og oftar knúð-
ir til verksins af þörf á að
sanna karlmennsku sína en af
losta. Ómeðvitaður ótti við kon-
ur rekur suma karlmenn með
knýjandi þörf til að sigra, auð-
mýkja, særa eða kúga einhvern
tiltækan fulltrúa kvenþjóðar-
innar. Menn sem eru ofsa-
hræddir við niðurbældar en
nærri ráðandi kynvilluhneigðir
sínar og þeir sem hræðast auð-
mýkingar getuleysis, reyna oft
að sigrast á þessum ótta með
ofsafengnum aðgerðum.
Þörfin fyrir að neita ein-
hverju í sjálfum sér er oftlega
tilefni afbrigðilegrar hegðunar
— að glæpum ekki undanskild-
um. Mikilmennskuglæpi, sem
oft eru framdir af einstakri
ruddamennsku og vægðarleysi,
virðast eiga að sanna gerand-
anum „Ég er enginn væskill!
Ég er karl í krapinu sem ekk-
ert hræðist.“ Stormsveitarmenn
nazista, sem sumir höfðu varla
slitið banrsskónum, voru þjálf -
aðir kerfisbundið í að kæfa all-
ar viðkvæmar tilfinningar og
þvinga sjálfa sig til að vera
miskunnarlausir og ruddalegir.
■l^^aðurinn leitast sífelldlega
við að finna aftur töfraheim
bernsku sinnar — þar sem
smælinginn hefur ráð hins vold
uga í hendi sér. Smellur í ljós-
rofa, viðbrögð bílsins við ben-
síngjöfinni, eldspýta sem bor-
in er að flugeldi — allt eru
þetta tæki til að sýna fram á
ævintýralegt vald, sem háð er
örsmárri hreyfingu. Er nokk-
ur þegar orðinn svo lífsþreytt-
ur að hann finni ekki lengur
til hrifningar þegar dyr opn-
ast honum einum við merki frá
rafeindaauga? Þó er hægt að
kaupa fyrir lítinn pening
miklu hættulegri töfragrip —
sprengiefni og kúlu í hylki,
sem hægt er að skjóta með
einni fingurhreyfingu úr verk-
færi, svo hratt að ekkert auga
fær greint. Þúsund metra í
burtu fellur eitthvað dautt nið-
ur, kanína dádýr, falleg fjalla-
geit, sofandi barn eða forseti
Bandaríkjanna. Galdrar! Stór-
kostlegt langdrægt vald. „Sjáðu
hvað ég get. Ég er sko ekkert
blávatn!"
Sérhverjum hugsandi manni
hlýtur einhverntíma að hafa
dottið það í hug við að horfa
á marghleypurnar í beltum
lögreglumanna, eða byssurnar
sem hermenn og veiðimenn
hreykja sér með, að þetta séu
tæki framleidd til þess eins að
veita einhverjum bana. Það,
hve þ essi eyðileggingartæki
eru auðveld aðgangs, jafnvel
börnum, geðveilu fólki, bófum
og atvinnuglæpamönnum og
enda skólastelpum hlýtur að
vekja mann til umhugsunar.
Landssambandi Skotfélaga og
bandamönnum þess hefur tek-
izt að kæfa urmul af frum-
vörpum um takmörkun á sölu
skotfæra, sem borin hafa verið
fram á þingi og í löggjafar-
nefndum síðan Kennedy forseti
lézt. Bandaríkjamenn kaupa
enn byssur fyrir 2 biljónir
dollara á ári.
Winston Churchill lýsti yfir
því fyrir fimmtíu árum, að við-
horf almennings til afbrota og
afbrotamanna sé einn af óbrigð-
ulum prófsteinum á siðmenn-
ingu hvers lands. Hversu sið-
menntuð erum við, eftir þess-
um mælikvarða?
F ormaður glæparannsókn
arnefndar forsetans, Nicholas
de B. Katzerbach sagði nýlega
að glæpastarfsemi stæði með
blóma í Bandaríkjunum vegna
þess að nægilegur hluti al-
mennings óskaði eftir þjónustu
hennar og meiri hluti lands-
manna væru sinnulausir um
áhrif hennar. Hún mun haldast
óskert á meðan Bandaríkja-
menn líta á hana sem óumflýj-
anlega og, í sumum tilvikum
æskilega.
Eru nokkur ráð tiltæk til að
draga úr árásarhættu og sjálfs-
eyðingarköstum hinna van-
stilltari meðbræðra okkar? Er
nokkur leifi til að fyrirbyggja
og hamla á móti meiriháttar af-
brotum önnur en hið hefð-
bundna fálm sem við höfum
tekið að erfðum? Það byggist í
grundvallaratriðum á ógn og
Fangaklefi í bandarísku
fangfelsi.
hægfara pyndingum. Við köll-
um það refsingu og réttlætum
það með „tilfinningu" okkar.
Við vitum að það er gagns-
laust.
Já, það eru til betri ráð.
Það er hægt að gera ýmsar ráð-
stafanir, sumar hafa verið gerð-
ar. En við , förum okkur of
hægt. Mér virðist að hægt sé
Framh. á bls. 13
Fjölskylda fanga heimsa:ku hann. Nýjar hugmyndir um eðli
glæpa og refsinga gera víða vart við sig.
2 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
24. nóv. 1968