Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.1969, Blaðsíða 3

Undanfari nútíma Ijúðlisfar
— Eftir Siglaug Brynleifsson
FRAM AÐ SÍÐARI
HEIMSSTYRJÖLD
5. CREIN
Sú óvissa og órói sem ríkti eftir
fyrri heimsstyrjöldina átti sér rætur
langt aftur á 19 öld. Á fyrri öldum
var hugmyndin um manninn ákveðin
í trúarkerfum og heimspeki, en nú voru
allar slíkar hugmyndir tætingslegar og
heildarmynd skorti. Með iðnbyltingunni
rofna hin ævafornu tengsl manna við
hrynjanda náttúrunnar, maðurinn verð-
ur þjónn vé'lanna, samskipti manna verða
hrárri og ópersónulegri. Auknar rann-
sóknir og þekking eykur óvissuna.
Frazer sýnir fram á frumstæðan upp-
runa siða og forma kristninnar. Freud
telur manninn bundinn blindum hvötum
og þannig sé hann hluti náttúrunnar.
Marxistar telja hann efnahagslegt fyrir
brigði þ. e. efnahagsleg nauðsyn móti
allar lífshræringar hans og viðmiðun.
Áhrif kirkjunnar rýrna og kenningin
um erfðasynd, náð og frjálsan vilja
mannsins nær nú skilningi æ færri oft
á tíðum fyrir tilburði „frjálslyndrar guð
fræði“ til þess að sætta trú og vísindi.
En sá misskilningur á trú og vísindum
varð þó víðast hvar ekki 'lángær. Hin
klassíska kristna dogma varð þó ýmsum
öryggi og hinsta vígi gegn andmennsk-
um öflum.
Kvíðinn fyrir komandi ósköpum tek-
ur þegar að gera vart við sig fyrir
heimsstyrjöldina. Hugo von Hofmannst-
hal talar um „óskapnaðinn sem vofi
yfir heiminum“ og Kraus, Trakl og
Stefan George spá ósköpum og þreng-
ingum.
Og ástæðan var opinberun haldleys-
is þeirra verðmæta, sem hingað til höfðu
réttlætt mannlega viðleitni. Óvissunn-
Valery.
- JHK
T.S. Eliot.
ar var þegar tekið að gæta meðal
þeii-ra sem skyggnastir voru, fyrir styrj
öldina og eftir styrjöldina verður óviss-
an og kvíðinn andrúms'loft tímanna.
1 myndlist hefst kúbisminn upp úr
aldamótunum tjáning afneitunar á þeirri
raunveruleika skynjun, sem nær hæst
og teflir á tæpasta vað með impress-
ionismanum, en í þeirri stefnu hefst
sundurgreining heildarinnar. Afneitun
viðurkenndra tjáningarforma í bók-
menntum hefst með dadaismanum 1916,
fyrst sem stríðsfyrirbæri, mótmæli og
afneitun þeirrar menningar, sem hafði
ekki verið þess megnug, að forða heim-
inum frá heimsstyrjöld. Slík menning
hlaut að vera sjúk. Dadaistarnir voru
andstæðir formum og bókmenntalegum
klisjum, sem þeir nefndu svo. Þeir
telja bókmenntaleg tjáningarform út-
þvæld og fölsk, þau heftu aðeins anna
frjáisa tjáninigu. Með þessari stefnu er
hafin afneitun og fráhvarf frá bók-
menntahefð 19. aldar. Dadaisminn barð-
ist fyrir frjálsri tjáningu og var því
rómantískt fyrirbrigði. Dadaistarnir telja
að reyns'ian falsist í formum, en sú
skoðun var meira og minna inntak róm-
antískunnar. Rómantíkerarnir börðust
gegn hefðbundnu og klassísku formi
og síðan hefur þessi barátta haldið á-
fram, bókmenntasaga 19. aldar er af
nokkrum toga málsaga, endurnýjunar-
saga þjóðtunganna. Skáld 19. aldar end-
urnýjuðu tunguna með því að víkka
hana og auka og stílisera mælt mál,
þau notuðu sér reynslu eldri skálda,
svo að tengslin héldust milli gamais og
nýs.
Dadaistarnir og surrealistarnir kröfð-
ust sjálfkrafa tjáningar, höm'lulausrar,
þ.e. skynsemi, skiljanlegt mál og reglu-
bundin framsetning hugana hamlaði
frjálsri tjáningu hins sanna raunveru-
leika, sem hafðist við bak við alla
skynsemi. Surrealistarnir töldu sig beina
arftaka dadaistanna. Tjáningin átti að
verða ósjálfráð og í ávarpi André Bre-
tons 1924 segir, ,,að frjáls tjáning hug-
unarinnar og þýðing draumsins hafi
hingað til verið afskipt... nú skuli
orka hins innri raunveruleika hafa
frjálsa framrás í beinni tjáningu, án
afskipta skynsemi, smekks og ytri tálm-
ana ....“
Ósjá'lfráð tjáning er mun erfiðari
heldur en tjáning bundin formum og
sjálfstjáning undirvitundar er um flest
mun fátæklegri að efni og innihaldi
heldur en meðvitundarinnar. Auk þess
er öll list tjáning, sem ætluð er að
skiljast eða njótast, til þess þarf skilj-
anlegt tjáningarform, en hörðustu surr-
eálistarnir og dadaistarnir töldu slíkt
ekkert aðalatriði, þótt þeir jafnframt
ætluðust ti'l skilnings á list sinni. Dada-
istarnir töldu mannlega viðleitni „þýð-
ingarlausa á mælikvarða eilífðarinnar"
og því væri dadaisminn hin hinsta list,
Jóhannes Straumland
S vefngöngumenn
Svefngöngumenn nefndir
Svefngenglar
Ganga í svefni
Hörkuduglegir afla þeir fjár
Til eldneytis
En þeir fullyrða
Að seðlar séu of dýrmætir til notkunar
Á vatns salernum
Þjóðarinnar
Þeir segjast trúa á velferðarríki
Með lýðræðisbrag
Aðeins heimskingjar og geðveikir menn rengja
Orð þeirra
Og gerðir. Og segja:
Vaknið upp sem snöggvast til að sjá
Hvað þá muni ske.
19. jain. 1969
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3