Lesbók Morgunblaðsins - 19.01.1969, Side 4

.
merkt dauða og eyðingu,
Surrealistar reyndu að tjá
sig í einhverskonar dáleiðslu-
ástandi og reyndu á þann hátt
að sigrast á hömlunum milli
dulvitundar og meðvitundar, á
milli innri og ytri heims. Raun-
veruleikann var að íinna í sam-
runa beggja heima, milli vöku
og draums. Áhrif surrealismans
gsetti áður en Breton birtir
stefnuskrána, surrealisma var
a’ð finna í „Les Chants de Mala-
dor“ eftir de Lautréamont og
stefnan er frekari útfærzla á
kröfu rómantíkurinnar um
frjálsa tjáningu sjálfsins.
Áhrif Bretons urðu mikil,
þótt flestir fylgismenn hans
hyrfu frá þeim surrealisma, sem
hann prédikaði, þá gætti og
gætir mjög áhrifanna víðast um
heim. Dulvitundin hefur alltaf
verið eintoenni skáldlegrar sköp
unar, hvort sem menn hafa gert
sér það jafn Ijóst og dregið
af því jafn ákveðnar ályktanir
og Breton, eða hafa nefnt hana
öðrum nöfnum. Freud gaf lausn
arorðið og Breton taldi sig
geta lokið upp innsta kjarnan-
xun. Surrealisminn var að
nokkru angi af expressionisman
um, eem hefst á Þýzkalandi
nokkru fyrir fyrri heimsstyrj-
öldina til andstöðu við ipress-
ionisma, nýrómantík og natúr-
alisma. Expressionistar töldu
þessar bókmenntastefnur aðeins
tjá raunveruleika, sem væri ó-
sannur vegna þess að tíðar-
andinn væri siðferðilega spillt-
ur og bótomenntirnar væru tján
ing hans, yfirborðslegar og
falskar. Fyrstu expressionistarn
ir settu saman leikrit, þar sem
þeir tjáðu andúð sína á and-
legri stöðnun og spillingu, þeir
réðust á „vélamenninguna“ og
forheimskun fjöldans. Freud,
Dostojevsky og Bergson ásamt
Husserl og Strindberg áttu
meira og minna þátt í mótun
þessarar stefnu með verkum
sínum og nýstárlegum kenning
um. Expressionistarnir töldu
ríkjandi verðmætamat óheilt og
skildu að sannleiki feðranna
var ekki sannur lengur. Þekk-
ingin og vísindin höfðu kippt
grundvellinum undan heims-
mynd fortíðarinnar, þótt enn
væri reynt að lappa upp á hana
þá hlutu allar slíkar tilraunir
að misheppnast því að hinn
gamli heimur var að hruni kom
inn.
Þessi stefna var rómantískt
tilbrigði, sem reyndi að skynja
umheiminn dýpri skilningi ot
tjá tilfinningar og kenndir á
sannari og kraftmeiri hátt og
með ýktum myndum og áherzl-
um til meiri árangurs. Þetta var
nýtt form sjálfstjáningar. Skáld
in leituðu undir yfirborð hlut-
anna og skynjuðu þá og af-
stöðu sína til þeirra í samræmi
við dulviitundar kenningar og
draumkennt innsæi. Svartsýni
einkennir fyrstu skáld þessarar
Stefnu, Trakl og Heym, önnur
vonast eftir heimsbyltingunni,
sem muni færa allt til betri
vegar. Stíll Trakls og Heyms
er knappur þeir yrkja um eig-
in heima og óttinn við yfirvof-
andi ósköp ríkir í ljóðum þeirra.
Skáld þessarar stefnu binda
sig ekki við tjáningu raunveru
leikans, þau nota hann öllu frem
ur til þess að styrkja tjáningu
innri og persónulegri heima.
Samfara expressionismanum á
Þýzkalandi er futúrisminn á
Ítalíu og imagistahreyfingin á
Englandi og í Bandaríkjunum.
arymaður hafa meiri merkingu
fyrir mig en Notre Dame
kirkjan og Parthenon hofið.“
Eitthvað af þessari and-mennta
legu afstöðu varð eftir hjá
Pollock.
En ekki átthagafjötrarnir,
ekki óttinn við utanaðkomandi
áhrif. Pollock vildi að amer-
ískum málara yrði mögulegt að
starfa heima og verða jafn
framt alþjóðlegur meistari og
arftaki evrópskrar hefðar.
Hann varð mikill listamaður
vegna þess að hann gaf ekki
sætt sig við neitt minna, og var
reiðubúinn að gera sjálfan sig
að athlægi fyrir vikið. Og trú
hans á eigin getu var nógu
máttug til að vekja sj álfstraust
hjá öðrum amerískum lista-
mönnum. Þegar hann byrjaði
að mála var amerísk list lít-
ilvæg og yfirborðskennd. Um
það leyti sem hann dó var hún
máttug og sterk. Það varð hún
fyrir hæfileika og áræðni tíu
eða tólf listamanna sem fædd-
ust á árunum 1903 til 1915 og
var Pollock ef til vill ekki
þeirra stórbrotnastur. En eins
og einn hinna komst að orði:
„Jackson braut ísinn“.
Imagistarnir stefndu að ná-
kvæmni og trúrri tjáningu
myndanna, orðin skyldu hæfa
yrkisefninu og forðast bæri
orðabruðl, fegurð mætti finna í
hversdagslegustu hlutum og
myndum. Helzti frumkvöðull
þessarar hreyfingar var T.E.
Hulme ásamt Ezra Pound og
Amy Lowell. Þeir ömuðust
mjög við fútúrisma og róman-
tík og áttu mikinn þátt í því
að forða ónákvæmni og notk-
un óljósra hugmynda, en aftur
á móti var kenning þeirra um
notkun orða og inntak skáld-
skapar fremur gagnrýni skáld-
skapar heldur en frjóvgandi
og aflvekjandi. Þeir sniðuljóð
inu of þröngan stakk, sem
mynd eða skissu. Flest ljóð
imagista verka sem uppkast að
Ijóði. Stefna þessi er úr sög-
unni fyrir lok fyrri heimsstyrj-
aldar, sem bókmenntastefna, en
nákvæmniskrafan hafði heilla-
drjúg áhrif á síðari tíma skáld-
skap.
Expressionisminn rennur sitt
skeið og ummyndast eftir
styrjöldina. Andúðin á styrj-
öldinni þjóðernisstefnu og þeim
öflum, sem fylgismenn hans
töldu þjá mannkynið mótaði
pólitíska afstöðu þeirra og þeir
taka að berjast fyrir friði og
bræðralagi allra manna undir
merkjum kommúnisma og sósial
isma.
Pólitísk átök magnast stórum
eftir styrjöldina og rússnesku
byltinguna, kapítalismi og
kommúnismi, nasismi og fasismi
marba tímabilið. Á Þýzkalandi
gætti mest áhrifa expression-
ismans fram um 1925 og þar
náði þessi stefna hæst. Andúð-
in á styrjöldinni og afleiðing-
um hennar varð eðlilega á-
kveðnust í sigruðu landi, þar
sem þjóðfélagslegt og efnahags-
legt öryggi var í upplausn og
óttinn réð ríkjum. Expression-
istamir skiptust í tvær fylking-
ar á Þýzkalandi, önnur lagði
megin áherzluna á persónu-
lega tjáningu tilfinninga og
undirvitundar og taldi list-
ina óbundna þjóðfélagi og um-
hverfi, hinn hópurinn hneigð-
ist til róttækra stjórnmálaskoð-
ana og barðist fyrir réttlátari
heimi bjartari framtíð í verk-
um eínum. Þjóðfélagið verður
mörgu skáldi tilefni til ljóða,
þetta var ekki ný saga, drauma-
heimur skáldanna frá fyrri
hluta 19. aldar hafði nú
breytzt í drauminn um réttláta
þjóðfélagsskipun, jöfnuð og
bræðralag. Áróður og auglýs-
ingatækni eflist stórum og póli-
tísk öfl gera sér þetta ljósara
heldur en fyrrum. Keppzt er
um að draga skáld og rithöf-
unda í dilka, ef þeir urðu þá
ekki fyrri til þess að skipa sér
sjálfum í slíka. Um 1925 var
svo komið að trúin á mannkær-
leikann og bræðralagið var
tekin að ganga sér nokkuð til
húðar, enda hæpin kenning séu
hafðar í huga þeirra tíma og
nútíma skoðanir í sálarfræði.
Upplausn verðmætanna og
varnarleysi mannsins gagnvart
fjandsamleigum heimi tjást í
verkum Kafka, Joyoe og Eliots.
Pólitískar skoðanir verða mörg-
um ígildi trúar, skáldin leita
sér öryggis ýmist í kommún-
isina, fasisma eða kristinn ortó-
doxíu.
Skortur heillegrar og jákvæð
ar heimsmyndar birtist í þörf
fyrir nýrri skólaspeki, aga og
Framíh. á bls. 14
Jackson
Pollock
hrautryðjandi
í bandarískri
myndlist
Jackson Pollock var 44 ára
ári'ð 1956, þegar bifreið hans ók
út af veginum og á tré, varð
honum sjálfum að bana og ann-
arri stúlkunni sem með honum
var. Hann var orðinn sagna-
persóna löngu fyrir dauða sinn
og sögur voru sagðar af ein-
arðlegri afstöðu hans og uppá-
tækjum. En sköpunargáfa hans
var einnig efni í sögusagnir.
Það var fyrst og fremst hans
verk, að amerísk list öðlaðist
það sjálfstraust og þá upphefð
sem hún hafði aldrei áður þekkt
og gerði New York að miðstöð
listalífsins. Fyrir bragðið hefur
nafn hans orðið allt að því
samnefnari fyrir málara í vit-
und amerísku þjóðarinnar.
Enda þótt Pollock starfaði
lengst af í New York, var hann
ættaður ú r vesturríkjunum.
Hann fæddist í Wyoming og ólst
upp í Arizona og Californíu,
faðir hans var bóndi. Og það
er ekki ólíklegt að meginuppi-
staðan í verkum Pollocks sé
afstaða mannsins til hinnar víð
áttumiklu og óspilltu náttúru,
sem er eitt af hinum rikjandi
rómantízku stefum í amerískri
list. En list hans fjallar vissu-
lega af raunsæi og fegurð um
þá skynjun sem legsteinn hans
gerir að tilfinningamáli. Máln-
ingartaumarnir á léreftinu eru
einskonar skrift, sérstæð skraut
ritun. En þessi verksumerki eins
manns verða að ímynd grósk-
unnar, frjóseminnar, hinnar ei-
lífu endurfæðingar. Skrift Poll
octos er tjáning um bruðlunar-
semi náttúrunnar.
Hlutverkið sem Pollock lék í
lífinu — hann var ekki hafinn
yfir það að líta á sjálfan sig
sem sagnahetju — var hlutverk
hins göfuga villimennis, enda
þótt sjálfsvitund ha<ns sem lista
manns væri mjög sterk. Hann
hugsaði um það sem honum bæri
að gera hann var vel kunnugur
á söfnunum og sæmilega les-
inn. Sennilega hefur atferli hans
verið einskonar brynja, í ætt við
Tarzanleik. í Ameríku finnst
listamanninum hann enn óbæt-
anlegar einangraður frá þjóð-
félaginu sínu en í Evrópu (í
evrópsku samfélagi bann að
ríkja tortryggni gagnvart lista-
manninum og dyntum hans, en
það er reiðubúið að lofa hann
í orði og koma fram við hann
eins og elskuleg-an sérvitring.)
Ein leið hins amerfeka lista-
manns til að halda sjálfsvirð-
ingu sinni er sú að sýna svart
á hvítu að hann sé engin rola,
geti verið jafn karlmannlegur
og heimskulegur og hver annar.
Þessi leið getur einnig verið
gagnleg aem vörn hroka mennt
aðra evrópumanna þeirrar trú
ar að allir Ameríkumenn séu
ósiðaðir ruddar.
Fyrir málara eins og Pollock
gat slíkt verið jafnvel nauð-
synlegra en fyrir rithöfund eins
og Hemingway, þar sem Hem-
ingway hafði langa röð mikil-
hæfra rithöfunda að baki sér.
En fyrir tíð Pollocks var Am-
eríka ekki álitin staður þar sem
hægt væri að skapa list sem
mark væri takandi á. Fnam-
gjarnir amerískir ligtamenn er
höfðu að rruestu sótt til Evrópu
allt frá átjándu öld, og á tutt-
ugustu öldinni vildi þetta skapa
minnimáttarkennd hjá lista-
möimum sem héldu kyrru fyrir
í Ameríku. Þeir tóku upp vam-
arstöðu með því að líta á sjálfa
sig sem Ameríkumenn fyrst og
fremst en listamenn þvínæst.
Þeir sóttu fyrirmyndir í nán-
asta umhverfi, þeir höfnuðu á-
hrifum evrópskra samtíðarmann
anna. Þegar kennari Pollocks,
Thomas Hart Benton, málaði
þjóðlífsmyndir sínar á þjóðleg-
an hátt, var það ekki af heil-
agri einfeldni. Það voru sjálf-
ráð viðbrögð gegn nútímalist
Parísar og evrópskri menningu
eins og yfirlýsing mannsins:
„Vindmylla, ruslahaugur og Rot
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
19. jan. 1969