Lesbók Morgunblaðsins - 20.04.1969, Blaðsíða 3

BÖKMENNTIR
OG LISTIR
Maðurinn að baki sögunnar
LEITIN AF HÖFUNDI NJÁLU
Eftir Sigurð Sigurmundsson, Hvítárholti
List Njálssögu veður víst
aldrei dregin í efa. Og hennar
vegna hefur sagan sikipa'ð þann
sess í hugum íslendinga gegn-
um aldirn.ar sem raun hefur á
orðið. Fram á þessa öld hefur
sem fynr segir ekki þótt ástæða
til þess, að eíast um sannfræði
hennar, né heldur að brjóta ’heil
ann um það hvernig eða ó hvem
hátt hún er til orðin. En tímarn
ir breytast og mennimir með.
Sagan, sjáift listaverkið er þó
alltaf sá heimur, sem ekiki breyt
ist, hvað sem um það kann að
verða sagt eða hugsað. Nú eru
aftur á móti komnir þeir tím'ar,
að ekiki er talið nægilegt, held
ur beinlínis ekki sannleikanum
samkvæmt, að skoða þessd venk
sem sagnfræðilegar staðreynd-
ir. Rannsóknareðli og fróðleiks
þrá mannsins hlýtur alltaf að
leysa af hólmi eldri skoðanir
hvað mikið sem þær á sínum
tíma annars kunna að hafa haft
sér til ágætis. Hér hefur því
verið haldið fram, að á Njáls-
sögu bæri fyrst og frennst að
l'íta og skoða sem skáldverk. Á
aninan hátt yrði hún hvohki
skilin né rannsökuð. Þegar þetta
sjónarmið er haft í huiga, eru
það ekki eingöngu persónur
og atburðir sögunnar, sem rísa
fyrir sjónum vorum heldureinn
ig og miklu fremur 13. aldar
maðurinn að baki hennar, sem
með skyggnum augum skáldsins
hefur gætt hana því lífi sem
aldrei deyr.
Hér er því vissulega um skáld
verk að ræða. Þá er um leið
einnig skylt að gera grein fyr-
ir því eða finna þeim orðum
stað. Er þá fyrst að reyna að
setja sig í spor ’höfundarins og
hugleiða hvaða raunverulegar
heimildir hann gat haft í hönd-
um. En hér verður að gera þær
kröfur til heimilda, að finna
megi þeim stað í öðrum sögum
eða rdtum, sem eldri eru en
Njála eða þá að fornleifaramn-
sóknir í vissum tilffellum sanni
þær. Fræðimenn eru sammála
um það, að Njála sé það seint
rituð (1280—1290) að ’höfundur
inn hafi þekkt flestar þær sög-
ur sem til voru á undan sögu
hans og fært sér efni þeirna í
nyt eftir því sem honuim bauð
við að horf-a. Hér er þó ein
veigamikil undantekininig. Land-
námu virðist hann eklki haía
þekkt eða a.m.k. ökki notfært
sér hana. Er það sjaldan að
þessum tveimur ritum beri sam-
an í frásögnum af sömu atburð-
um. Njáluhöfundur lifði það og
horfði á þjóðveldið hrynja í
rústir. Hefur og, að miklum lík-
indum verið þátttakandi í þeim
hildarlei'k siðleysi og grimjmdar
sem þá gekk yfir landið, en án
efa einn þeirra sem lengst
spyrnti við fótum gegn erlendu
vaidi. Hann hefur verið víðför-
ull, sem títt var um höfðingja
þeirra tíma og fylgzt því vel
með og kynnt sér sagnagerð og
bókmenntir samtímans. Allt
þetta hefur orðið til þess að
hann ákvað að skrifa sögu, við-
feðmari og stórkostlegri að efni
en nokkur önnur saga hafði
verið til þess tíma. Heimildar-
rit það, sem fræðimenn telja
hann hafi farið eftir með ætt-
færslu og þ.h. er nú löngu glat-
að. Um það hefur verið talað
hvað Njáluhöfundur færi yfir-
leitt iilla með konur í sögu sinni
Þær eru þar einatt ímynd
grimmdar og hefnigirni. Fræg-
ust þeirra allra mun vera Hall-
gerður langbrók sem kunnust
er úr sögunni fyrir það að, vera
kona Gunn.ars á Hlíðarenda
hinnar glæstu hetju Njáluhöff-
undar, sem að vísu er þó ekki
eins gallalaus og fljótt á litið
virðist. Vera má að höfundur-
inn hafi 'haft sagnir af eða heim
ildir um hjúskap Gunnars og
Hallgerðar en þær eru þó ekki
kunmar nú, því engin saga eða
beimild sem getur Gunnars,
getur einnig um kvonfang hanis
að einni sögu undanskilinni
sem talin er yngri en Njála
og því marklaus. Fræðimenn
eru á eitt sáttir um það,
að enga sögu hafi höf. þekkt
betur en Laxdælu og fært sér
efni bennar í nyt eftir föngum.
Áður hefur hér verið bent á
það, að höf. hafi notað sér í
ríkum mæli frásagnir Laxdælu
um staðfræði á Vesturlandi. Nú
er upphafi Njálu einmitt alinn
staður í Dölum vestur á aðal-
sögusviði Laxdælu. Nú liggur
það ljóst fyrir, að annaðhfort
hefur höf. baft Laxdæliu und-
ir 'höndum eða verið efini henn-
ar mjög kunnugt. Laxdæla seg-
ir frá því að Höskuldur Dala-
kollsson bjó á Höskuldsstöðum,
en Hrútur Herjól'fsson bróðir
hans á Hrútsstöðum. Hrútur fer
utan og gerist hirðmaður Har-
ailds konungs gráfeldar. Þar var
þá einnig Gunnhildur móðir kon
ungs og lagði hún miklar mætur
á Hrút. Njáluhöf, segir einnig
frá þessu sama, en fráisögn hans
er stórum mun lengri, ítarlegri
og skáldlegri, þótt ekkert veru
iegt sé það, sem á mffii ber. í
þeim viðskiptum lætur Njálu-
höf. Gunnhildi segja við ög-
mund skósiveiin sinn: „Ok ef
Hrútr fer mínum ráðum fram,
þá skal ek sjá um fémál hans og
um þat annat, er hann tekur at
henda“. Hér er um að ræða
orðatiltæki, sem ekki kvað finn
ast í neinum fornritum öðrum
en Þongilssögu skarða. Kemiur
það fram í ræðu, sem einn meiri
háttar höfðingi 13. aldar mælti
af munni fram á undan stór-
orustu norður í Eyjaffirði árið
1255. Verður nánar vikið að
því síðar. Laxdæla getur og
þess, að þá er Hrútur hafði
fengið sér staðfestu á íslandi,
kvongaðist hann og fékk þeirr
ar konu er Unnur hét Marðar-
dóttir gígja. Síðan segir orð-
rétt „Unnur gekk frá honum,
þar af hefjast deilur þeirra
Laxdæla og Fljótshlíðinga" Því
næst er sagt frá því að Hrútur
hafi eignast tvær konur eftir
það og átt með þeim 16 sonu
og 10 dætur. Þar sem hér er
getið um deilur Laxdæla og
Fljótshlíðinga má auðsætt vera,
að þá hefur Njála enn ekki ver
ið rituð. Eins og kunnugt er,
lýsir Njála samlífi þeirraHrúts
og Unnar mjög náið. Ef til vill
hefur höfundurinn frekari heim
ildir eða munnmæli við að styðj
ast. En 'hann nefnir ekki á nafn
síðari hjónabönd Hrúts, vegna
þess, að hann þarf ekki á því
að halda inn í það verk, sem
hann var að skapa. Börn Hösk-
Framhald á bls. 12
Richard Beck:
Frumherjar
félags vors
(Flutt á 20 ára afmælishátíð Þjóðræknisfélags Is-
lendinga í Vesturheimi í Winnipeg 26. febrúar 1969).
Þeir kveiktu þá vita, er lýstu oss leið
um liðinna áranna söguríkt skeið,
og blika oss ennþá við bláloftin heið.
Þau leiðsagnar blys, sem þeim brunnu í hug,
oss brautina mörkuðu og vöktu oss dug;
enn hefja þau anda vorn hærra á flug.
Því kjörorð, sem lifa, þeir skráðu á skjöld,
er skinu þeim björt fram á ævinnar kvöld,
og fast eru letruð á félags vors spjöld:
Að geymsla þess dýrsta í erfðum og ætt,
hins æðsta, sem móðurjörð hefir oss gætt,
hið stærsta og fegursta geti oss glætt.
í sögu vors ættlands og söngvanna glóð
býr sigrandi máttur, er vermir oss blóð,
og sjálf kveður tungan oss eggjandi óð.
Enn bíður oss lífsvatn í brunninum þeim,
er bláhimin speglar og heiðstirndan geim,
og víðfeðman íslenzkan hugsjónaheim.
Vor hjartgróin þökk brúar hálfnaða öld,
og hlýtt er við minninganna fjöld,
og hyllum vér framsýnna frumherja sveit.
Þeim sönnustu virðingar greiðum vér gjöld
með geymslu vors arfs fram á síðasta kvöld,
svo frækorn hans blómgist í framtíðar reit.
20. apríi 1969 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3