Lesbók Morgunblaðsins - 20.04.1969, Blaðsíða 12

BÓKMENNTIR
Framh. af bls. 3
uldar eru upptalin í Laxdælu
og þar með Hailgerður lang-
brók, sem síðar var svo köll-
uð, og ekki orði meira um það
og má það undarlegt heita. Vissi
höf. þeirrar sögu í raun og
veru ekki meira um þessa forn
konu, s?m svo fræg hefur orð-
ið af frásögn Njálssögu. Land-
náma telur einnig upp börn
Höskuldar, en þar fær Hall-
gerður viðurnefnið snúinbrók.
Ennfremur segir frá því að Hall
gerður dóttir Tungu-Odds hafi
verið kvenna bezt á íslandi með
Hallgerði snúinbrók. Er þetta
sú eina sögn utan Njálu, sem
gfctur um hárið Hallgerðar. En
furðulegt verður það að teljast,
að þessi rit skuli hvergi minn-
ast á hjónabönd Hallgerðar, sem
frá segir í Njálu, ekki einu
sir.ni, að hún hafi átt annan
eins mann og Gunnar á Hliðar-
ei.da, sem margar sögur geta
um, óháðar Njálu. Landnáma
segir nokkuð frá Gunnari, get-
ur bardagans við Knafahóla og
segir frá faili hans, þar sem
hann barðist með einn karl-
mann fulltíða en getur hvergi
um hárið Hailgerðar. Syni hans
nefnir Landnáma Grana og Há
mund, (Njála Grana og Högna)
er. kvonfangs hans er þar ekki
getið. Eyrbyggja segir einnig
frá falli Gunnars, en láist líka
að geta um Hallgerði og hár
hennar, sem hún neitaði að
láta í bogastreng. Hefur þó
Njáluhöfundi tek!zt að gera það
eftirminnilegast alls þess, sem
skeði varðandi fall Gunnars en
hefur af mörgum hlotið ámæli
fyrir. Hér hljóta einhverjar per
sónulegar ástæður höfundarins
að vera til grundvallar. Voru
ef til vill 13. aldar konur þær,
sem hann hafði nánust kynni
af, eitthvað á þá lund, sem hann
lýsir Hallgerði og siðar Hildi-
gunni? Rannveigu móður Gunn
ars lætur hann segja þegar
Hallgerður neitar honum um
hárið i bogastrenginn. „Illa fer
þér og mun skömm þín lengi
uppi.“ Honum tókst það, sem
hann ætlaði sér. að leiða fram
á sjónarsvið sögunnar á ör-
lagastund svo vonda og hefni-
gjarna konu að uppi mun verða
á meðan ísland er byggt.
Um 2 fyrri hjónabönd Hall-
gerðar er hvergi getið utan
Njálu og ekki heldur þeirra
manna sem þar koma við sögu.
Er því rétt varðandi það, að
athuga Laxdælu nánar. Að
loknum lestri Laxdælu, hefur
engin fornkona orðið Njáluhöf
ftjndi hugstæðari en Guðrún
Ósvifurdóttir. Hún var kona
skrautgjörn, hefnigjörn og
grimmlynd. Hann ætlaði sér
að skapa miklu stórbrotnari
sögu, þess vegna urðu konurn-
ar líká að vera í samræmi við
það. Guðrún var samkvæmt Lax
dælu fjórgift en Hallgerður í
Njálu. þrígift. Fyrsti maður Hall
gerðar er nefndur Þorvaldur
Ósvífursson Áttu þeir heima
undir Felli (nú Staðarfelli).
Ekki eru þeir feðgar ættfærð-
ir eins og venja er annars til
í Njálu, þegar nýir menn eru
nefndir til sögunnar. Fyrsti
rnaður Guðrúnar hét einnig Þor
valdur og er hjónabandssaga
þeirra svo nauðalík í aðalat-
riðum íyrsta hjónabandi Hall-
gerðar og hennar Þorvalds, að
ætla má, að um hreina stæl-
ingu sé að ræða. Báðar eru
þær slegnar kinnhesti af mönn-
um sínum, og báðar hafa þær
aðra menn sér hliðholla hið
næsta sér. Sá var einn munur-
inn, að Hallgerður réð sínum
Þorvaldi bana en Guðrún skildi
við sinn. Hér er líka að hætti
skálda breytt eða færð til nöfn
og Þorvaldi Hallgerðar gefið
föðurnafn Guðrúnar. Ekki líð-
ur á löngu þar til að Hallgerð-
ur er manni gefin í annað sinn
og það nú að frjálsum vilja.
En ekki verður séð fremur í
þetta sinn, að það hafi við sögu
leg rök að styðjast. Bræður
þrír bjuggu á Varmalæk syn-
ir Óleifs hjalta landnámsmanns,
virðingarmenn miklir, þeir hétu
Þórarinn, Ragi og Glúmur. Þór-
arinn var kallaður Ragabróðir
Nú vill svo til, að tvö rit, Land
náma og Egilssaga, geta bræðr-
anna Þórarins og Raga á lík-
an hátt en nefna Glúm ekki.
Njála er ein um það. En hvað
sem um það er, þá er þetta
hjónaband Hallgerðar frá skáld
legu sjónarmiði til orðið frá
höfundarins hendi til þess að
sýna fram á það, að Hallgerði,
sem vondri konu, var þó ekki
alls varnað, hér komst hún
þó í samband við mann, sem
hún virti og þótti vænt um.
Það er háttur mikilla skálda
að sýna fleiri en eina hlið á
persónum sínum.
Ollum þeim sem Njálu lesa,
hlýtur að verða minnisstæður
Kolskeggur bróðir Gunnars á
Hlíðarenda. Samt er hann þar
þó ekki fyrirferðarmikill eða
kemur víða við hið yfirgrips-
mikla efni sögunnar. Hann kem
ur alltaf fram eins og að baki
Gunnars, er hans betri hönd
ef svo mætti segja. Hann kem-
ur fram yfirleitt búinn þeim
kostum sem Gunnar virðist
skorta. Reynist á úrslitastund-
um honum vitrari og ráðabetri.
Um það verður ekki deilt, að
einn allra víðfrægasti og áhrifa
mesti atburður, sem í Njálu á
sér stað, er þegar þeir bræður
skilja og Kolskeggur fer utan
en Gunnar snýr aftur. „Fögur
er hlíðin“ o.s.frv. segir Gunnar.
En hver man ekki orð Kol-
skeggs? „Hvorki skal ek á þessu
níðask ok enga öðru, því er mér
til trúat.“ Verður nú ekki að
telja, að sagan missti mikið, ris
hennar lækkaði, ef hinum
vitra og hugþekka Kolskeggi
væri kippt burtu og skarð hans
stæði eftir ófyllt? Ætli sannist
ekki áþreifanlega orð Guð-
brands Vigfússonar? „Hver mað
ur hefur f Njálu sitt verk, sé
nokkru breytt, þá raskast sag-
an 511. Höfundur skapar yfir
höfuð viðburði og mannlýsing-
ar, eftir því sem bezt hentar,
þannig að sá guðdómur, sem
u:n alla söguna gengur og er
sál hennar komi sem ljósast
fram.“ Þá er næst að athuga
hvað er vitað í raun og veru
um hinn hugþekka og eftir-
minnilega Kolskegg NjálssögU;
Og hvaða heimildir hafði höf-
undurinn um hann? Skiftir það
annars nokkru máli hér, úr
því hann er til á spjöldum sög-
unnar og verður þar ódauðleg-
ui? Gunnars á Hliðarenda er
getið í nokkrum sögum öðrum
en Njálu, en ítarlegast í Land-
námu og þarf því ekki að efa,
að af honum hafa gengið sagn-
ir, sem lifað hafa. Samkvæmt
Landnámu voru bræður hans
fjórir: Hjörtur, Helgi, Hafur og
Ormur skógarnef, en systir Arn
gunnur er gift var Hróari
Tungugoða. Bæði Landnáma og
Njála skýra frá þar að Hjört-
ur hafi fallið í bardaganum við
Knafahóla ungur að árum. Orm
skógarnef nefnir Njála einnig,
en þess getið, að hann komi
ekki við þá sögu. Helga og Haf-
ur nefnir hún ekki, en Kol-
skegg í þeirra stað. Einkenni-
legt hefur þetta þótt og reynt
að gizka á, að Kolskeggur hafi
verið viðurnefni annars bræðr-
anna. Það verður að teljast
mjög veigalítil tilgáta, þar sem
talið er að höf. hafi ekki þekkt
Landnámu og því, að öllum lík-
indum ekki heyrt bræðranna
getið. En persóna eins og Kol-
skeggur, hefur að hans dómi,
af einhverjum orsökum orðið að
vera í sögunni. Og þessvegna
er Kolskeggur þar og hann vill
erginn missa. En hver er þá or-
sök þess, að höfundurinn vit-
andi eða óvitandi, leggur slík-
an áherzluþunga á lýsingu skiln
aðar bræðranna, að aðrir stór-
atburðir sögunnar hverfa jafn-
vel í skuggann fyrir honum.
Það hefur valdið mönnum heila-
brotum, en er stórfellt rannsókn
arefni. Það bíður síns tíma en
vera má, að leitað verði skýr-
inga á því síðar.
Einn frægasti forngripur sem
nú er til í Þjóðminjasafni er
hin ævaforna kirkjuhurð, sem
kennd er við Valþjófsstað. Veld
ur því bæði hinn stórbrotni og
haglega gerði útskurður, sem á
henni er, en þó ekki síður
leynd sú, sem yfir henni hvíl-
ir og spurninigin um það hver
uppruni hennar muni vera og
hvaða meistari hafi þarna að
unnið. Um aldur hurðarinnar
hefir margt verið rætt, einn
fræðimaður taldi, að hún væri
frá 12. öld, en nú er talið að
fullvíst sé, að hún muni vera
frá 13. öld, en þó fremur frá
því fyrir 1250
Ein af fyrstu greinum Barða
Guðmundssonar í röksemda-
færslu hans fyrir því, að Þor-
varður Þórarinsson væri höf-
undur Njálssögu, heitir „Mynd
skerinn mikli frá Valþjófsstað“.
Með sinni al'kumnu ritsnilld og
eggjandi hugmyndaflugi, setur
hann fram þá hugmynd, að
myndskerinn hafi verið Randa
lín Filipusdóttir kona Odds
Þórarinssonar goða á Valþjófs-
stað. Hugmynd sína um það hef
ir hann fengið úr Njálssögu,
þótt ótrúlegt kunni að virðast
að óathuguðu máli. Honum far-
ast m.a. svo orð“ Við rann-
sóknir mínar á Njálssögu varð
mér ljóst að mannlýsingar henn
ar hlutu að styðjast við fyrir-
myndir frá samtíð höfundar".
— Ennfremur ber hér að til-
tfæra orð hans algild samn-
indi varðandi sögumar, sem
enginn hugsandi maður mælir
gegn: „Uppistaða sögunnar eru
vissulega gamlar arfsagnir. Flest
ar sögupersónurnar, sem nokkru
máli skipta eru efalaiust sann-
sögulegar, og sum meginatriðin
í lífi þeirra einnig. — En arf-
sagnir eru jafnan gloppóttar.
Úr þeim verður ekki sköpuð
listræn saga, nema skáldlegt
hugmyndaflug komi til hjálpar.
— Höfundur Njálu fyllir eyðu
arfsagnanna með atvikum úr
eigin reynd“. — Síðan lýsir
hann því hvernig Njáluhöfund
ur (Þorvarður Þórarinsson)
klæðir sögupersónurnar í bún-
inga samtíðarmanna sinna og
það nánustu venzlamanna eða
þeirra er hann þekkti bezt.
Sjálfur kemur hann þar fram í
gerfi Brennu-Flosa. Eftir
ianga upptalningu á fyrirmynd-
um segir Barði loks. „Og í
sporum Hildigunnar Starkaðar-
dóttur sé ég loks standa á leik-
sviðinu hina ríklunduðu Odda-
verjamey: Randalín Filipusdótt-
ur.“ I Njálu er Hildigunni lýst
á þessa leið þá er hennar er
fyrst getið: „Hún var skörung-
ur mikill og kvenna fríðust sýn-
um. Hún var svá hög, að fáar
konur voru jafn hagar. Hún
var allra kvenna grimmust og
skaphörð, en drengur góður
þar sem vel skyldi vera.“
I bók sinni „Síðasti goðinn"
hefur Dr. Björn heitinn Þórðar-
son með sögulegum líkindarök-
um leitt nokkurn veginn ör-
uggar sönnur að skörungsskap,
skaphörku og grimmd þessarar
göfugættuðu konu á Valþjófs-
stað. En fyrir hagleik henn-
ar er engin söguleg rök hægt
að finna.
Því hefir verið haldið fram,
að tilgáta Barða um .Mynd-
skerann“ hafi við svo lítil rök
að styðjast, en engin leið sé a'ð
taka hana gilda, auk þess sé
hurðin eldri en svo, að Randa-
lin hafi getað við hana feng-
izt. Hér sé því fundin veiga-
mikil villa í röksemdafærslu
Barða, og því megi fullyrða að
allar hans kenningar um Njálu-
höfund sé fjarstæða ein. Þá er
því til að svara, að enginn sem
treður nýjar brautir, hvorki í
sagnvísindum né öðru, kemst
hjá því, að stíga einhver víxl
eða hliðarspor, enda þótt hann
haldi stefnunni ótrauður áfram.
Það skal hér fúslega játað að
rökin fyrir hagleik Randalín-
ar á Valþjófsstað, með tilvísun
til frásagnar Njálu um hagleik
Hildigunnar, eru alltof veiga-
lítil til þess að hægt sé að taka
þau gild til fræðilegrar álykt-
unar. Til þess varð að finna
heimild um bagleik fyrirmynd-
arinnar einnig. En hvað sem
svo myndskurðinum á Valþjófs-
stað líður, þá vegur það alla-
vega lítið í leitinni að höfundi
Njálu. Og allt um það má
Randalín á Valþjófsstað hafa
verið fyrirmynd Hildigunnar
eiginkonu Höskuldar Hvítanes-
goða.
Frásögn Njálu af því, þegar
Flosi heimsækir Hildigunni í
Vorsabæ eftir víg Höskulds hef
ur þótt með nokkrum ólíkind-
um, ekki talin hæfa þeim að-
stæðum, sem þá voru fyrir
hendi. Ekki er því að neita, að
nokkra furðu kann framkoma
Flosa að vekja, þegar hann hitt-
ir bróðurdóttur sína í sárum
eftir missi manns síns. Barði
Guðmundsson hét því fram að
viðræða sú sem hér er um
fjallað, hafi aldrei átt sér stað
á 11. öld milli Flosa og Hildi-
gunnar. En þrátt fyrir það sé
hún sannsöguleg og hafi far-
ið fram á Valþjófsstað einn
júnídag árið 1255, milli þeirra
Þorvarðar Þórarinssonar og
Randalínar mágkonu hans. Það
er nú svo, að skáld þræða
sjaldan blákaldan raunveru-
leikann í verkum sínium, þótt
ýmis atvik úr lífi þeirra verði
oft kveikjan að rismiklum og
yfirdrifnum skáldskaparlýsing-
um. Enda vandséð hvort um-
mæli Flosa ættu betur við á
13. öld lögð í munn Þorvarði
Þórarinssyni við Randalín mág-
konu sína. Ekki þarf þó að
draga það í efa, að það sé sögu-
leg staBreyna ao sfl vlöræða
hafi farið fram, um vígsmál
Odds Þórarinssonar, þótt heím-
ildir geti þess ekki. Og ætla
má að aðstæðurnar hafi verið
áþekkar, Flosi og Þorvarður
staðið í svipuðum sporum. Og
eitt er víst, að hafi Þorvarður
Þórarinsson skrifað Njálu, þá
hefur viðræða hans vð mág-
konu sína haft sálræn áhrif á
áðurnefnt efnis-atriði sögunn-
ar. Það er kunnugt, hve Njálu
höfundur leggur mikla áherzlu
á grimmleik, stórmennsku og
stærilæti Hildigunmar. Það fer
heldur ekki á milli mála, að
hin umrædda fyrirmynd hér,
Randalín á Valþjófsstað hafði
hina sömu eiginleika til að bera.
Það er kunnugt að riddarasög-
ur eða fornaldarsögur voru
þekktar hér á landi löngu áður
en Islendingasögur voru færð-
ar í letur. Er örugg heimild til
um það í byrjun 12. aldar. Út-
skurður Valþjófsstaðarhurðar-
innar ber og þess merki, efnið
tekið úr slíkum sögum. Á einini
myndanna þeysir riddari á fáki
sínum að flugdreka og rekur
hann í gegn með sverði. Randa-
lín húsfreyja vissi líka ofur vel,
að hún var heitin eftir dóttur
Sigurðar Fáfnisbana og drottn
ingu Ragnars loðbrókar. Auk
þess fer það ekki á milli mála,
að í æðum þessarar stoltu Odda
verjakonu hefur runnið kon-
ungablóð þar sem afi hennar
Sæmundur Jónsson í Odda var
dóttursonarsonur Magnúsar
konungs berfætts. Þau Valþjófs
staðarhjón Oddur og Randa-
lín eignuðust tvö börn son og
dóttur og var henni gefið nafn-
ið Rikissa, sem er norrænt
drottningarheiti. Um sama leyti
hafði Noregskonungur kvænzt
sænskri prinsessu, sem bar
þetta nafn. Mætti því hér taka
undir orð Barða, þar sem hann
segir: „Er óhætt að fullyrða að
ekkert einstakt atriði hefði get
að kastað skærara Ijósi á skap-
gerð húsfreyjunnar á Valþjófs-
stað en dótturnafnið: a.m.k.
sýnir það vel, að ættarofmetn-
aður föður og afa hafa hlot-
ið frjóvan gróðurreit í brjósti
hinnar ungu konu.“ Þá er Flosi
ríður í garð á Vorsabæ, fagn-
ar Hildigunnur honum með þess-
um orðum: „Kom heill og sæll
fræmdi, og er orðið fegið hjarta
mitt tilkomu þinni.“ Þetta gat
engin kona sagt á 11. öld, að
áliti fræðimanna, heldur á þetta
við 13. aldar konu, sem alin
var upp í andrúmslofti riddara-
sagna. En það er og fleira, sem
hefur hér áhrifa á efnismeðferð
Njáluhöfundar en lífsleynsla
hans sjálfs. Það má þreifa á
því, að hann hefur þekkt sagn
ir af Sigurði Fáfnisbana og
Ragnari loðbrok þar sem hann
getur þeirra beggja. Fræðimenn
hafa nefnt og talið upp marg-
ar sögur sem Njáluhöf. hafi
þekkt og notfært sér við sögu-
smíð sína. En þar er ekki
nefnd Völsungasaga, sem vart
leikur vafi á, að hann hafi not-
að við áður umrætt atriði í
Njálssögu. Þá er FIosi hafði
dvalið um hríð á Vorsabæ hjá
Hildigunni og hún sært hann
með öllum kvenlegum ráðum til
hefnda eftir Höskuld, segir hann
„Þú ert hið mesta forað ok
vildir, að vér tækim upp, er
öllum oss gegnir verst ok eru
köld kvennaráð.“ í Völsunga-
sögu segir, að þegar Sigurður
Fáfnisbani lét líf sitt, blés Guð-
rún kona hans mæðilega. Það
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
20. april 1969