Lesbók Morgunblaðsins - 24.08.1969, Blaðsíða 4

- GRÆNLAND
Fraimih. aí bl's. 2
hans yzta og einangraðasta söfnuði, sem
vai'da því að hianin aiuimikiar áisteind
sóknaxbarna sinna í tveimur bréfum.
Enn aðrar upplýsingar eru jafnvel
enn leyndardómsfyllri. Á öndverðri
þessiari öild girófu fotmiteifafræðiinigar
danskir upp kirkjugarðinn í Herjólfs-
niesi, ein þar var fyirsta höén allra
þeirra skipa, sem til Grænlands sigldu
á landnámstímum. Við uppgröft þann
kom í Ijós, að liíik höfðu veriið graifiin í
vígða mold klædd samkvæmt evrópskri
tízku frá aldamótunum 1500. Fundur
þessi bendir ekki einasta til að norrænt
fólk hafi verið á lífi í Eystribyggð jafn
vel þá, heldur hafi einnig verið svo
borubratt, að skeyta um tízkustrauma í
Evrópu þeirra tíma.
Árið 1530 rak mannlausa báta að ís-
landsströndum, „smurðir sellýsi, sem
hvergi var nýtt utan á því gamla
Grænlandi“, eftir því sem heimildir frá
þeim tíma segja, auk þess sem víðitág-
ar höfðu verið notaðar til að reyra sam-
an borð í stað neglingar Eru þeir bátar
e.t.v. siedirausitu boðin, sem frá niorrænu
landnemunum berast? Ætluðu þeir eftir
stórt árhundrað fyrst, að endurgjalda
heimsókn brúðkaupsgestanna frá ís-
landi, og hugðust þeir koma sem gestir
eða flóttamenn?
Um svipað leyti hrekst norskt kaup-
skip undan veðrum til Grænlands, leit-
ar vars í Julianehabsfirði, og kaup-
menn ganga á land á lítilli eyju. Þar
verður fyrir þeim mannslík, liggjandi á
grúfu, klætt skinnum og vaðmáli og
hafði í hendi hnífgrélu, brýnda upp í
bakka.
Að raða saman þessum brotum, svo úr
verði siagain urn lykitiir noiririæinis liand-
náms á Grænlandi, aðskilja logið frá
sönnu og uppgötva nýtt, er ærin þraut,
sem margir fræðimenn hafa lagt sig í
líma við að leysa, en engum tekizt. Vera
kann að ný sannindi komi innan tíðar í
ljós og hún verði brátt ráðin þessi gáta,
en engin skýring, sem til þessa hefur
verið upphugsuð hefur reynzt þess um-
komin, að svara öllum spurningum. Það
er næmri fcieiistiaindi, alð sikírstooitia til
hverra þeirra afla, sem menn dútluðu
við í einveru seinustu áranna í Eystri-
byggð og nefna það galdur og • sköp,
að þrjár þjóðir, sem Grænland byggðu
hafa horfið sporlaust út úr sögunni,
út í myrkraheim þess, sem ekki er vit-
að.
S á æittbáiltour, s«m uam 'Fhiuileibéfr-
uðin um svipað teyti og ncrrænir námu
suðurhluta Grænlands, hefur verið
nefndur Thule-þjóðin, og hefur sú
búið óslitið í Grænlandi 5 nær 1000 ár.
Hvað uppruna hennar áhiærir er margt
á huldu, en ýmis rök hníga að því, að
hún hafi fyrir þó nokkrum árþúsund-
um (sennilega nær fjórum) yfirgefið
heimkynni sín í Asíu eða jafnvel á
Aleuteyjum og haldið yfir Beringsund
til norðurhéraða Kanada og kanadísku
eyjiainma. Bftii viiill hsfur húin blanidazt iþar
nokkuð indíánaættbálkum nyrztu hér-
aiðia Amiemíikiu, ein hivað sem öðnu l'íður,
liifað í menining'arliegri einainigiruin að
flestu leyti í árþúsund, unz hún hittir
fyrir evrópsku landnámsmennina á 13.
eða 14. öld. Menn sem haldið höfðu til
vesturs, þegar hún hélt til austurs frá
einhverjum þeim jarðpunkti, þar sem
apinn varð að manni. Án efa hefur olt-
ið á ýmsu í þeirra fyrstu samskiptum.
Nokkuð áreiðanlegar heimildir herma
firá bilió'ðuigium áitiötouma, ein 'hins vegiar
nefnir Hans Egede í ferðalýsingu frá
Julianehabfirði 1723, að þar hafi hann
fyrirfundið furðu Ijóshærða og bláeyga
Eskimóa, enda næsta ankannalegt, ef
öll viðskipti hefðu farið fram með vopn
um eftir svo langa ferð.
Bið . . .
Fólk þetta bar hratt suður með vest-
urströndinni og setti sig niður meðfram
henni allri, m. a. í hinum fornu byggð-
um norrænna manna. En löngu fyrr,
þegar það fyrst kom yfir Smithsund til
Thule, hafa landnemarnir skipt með sér
löndum, og annar armurinn haldið suð-
ur með austurströndinni. Ófær jökull-
inn lá í millum þessara frænda og
skömmu eftir aðskilnað þeirra lokaði
versnandi veðurfar samgönguleiðinni
þeirra í milli, yfir Norður-Grænland
þar sem jöklinum sleppir, svo eystri
armur Eskimóanna einangraðist á aust-
urströndinni, allt þar til hann sennilega
á 19. öld síðla, varð undir í baráttunni
við sín örlög og dó út. Þar verður enn
fyrir okkur eyða og gap í sögunni, vilj-
um við spyrja, hver örlög það voru,
sem þar vonu aið veilki. Ctoveriinlg moikto-
ur, enskur landkönnuður og sjókappi,
varð þeiirr'a fyrsrt oig síðiast vair, altlra
sögumanna, árið 1823 á eyju nokkurri,
eir við hainm esr taenmid (70° 30’ n. bir.).
Hversu líf þeirra var undanfarin 890
ár og dauði þeirra næstu áratugina á
eftir eigum við enga vitneskju um.
Vesturstrandareskimóarnir komust
hins vegar betur af í sinni lífsbaráttu.
Þeiir neyttu gæðia lamidsimis oig sjáivar-
ins og bjuggust hið bezta til varnar
gegn harðneskjunni, og tókst hið síðar-
talda í slíkum mæli, að engin tækni nú-
tímans megnar að finna jafnhagkvæm-
ar lausnir og einfaldar á grænlenzkum
aðstiæðium eiinis oig Ibjund'aalieiðianin, hiúð-
keipinn, snjóhúsið né torfkofa Eskimó-
anna gömlu.
Frá 1585 tóku ferðir ýmissa þjóða
skipa að verða nioikikuð tíðiair til Gnæm-
landsstranda, og landkönnuðir og fiski-
menn gengu ósjaldan á land og höfðu
kaiuip og siamisfcipti við ininifeedda. í sikipt
um fyrir skinn og spik létu þeir hol-
lenzkar glerperlur og alþjóðlega kyn-
sjúkdóma. Spurnir bárust um það til
Evrópu til konunga, hver auðlind land
þetta væri, og til kirkjufursta, að þarna
væru volaðar sálir, sem yrðu að hjara
af allt sitt líf, án þess svo mikið sem
fiinnia óblláitiuibraig’ð í nmuinini noikikim
sinni, og vakti þetta áhuga beggja að-
ila. Að lokum sigldi síðan norskur prest
ur, Hans Egede, árið 1723 skipinu
„Voninni" til Grænlands, sem eins kon-
ar „konunglegur trúboði", og þar
mættu einnig Vesturstrandareskimóarn-
iir síiniuim ötr'löguim. Haran sa'ttisit að í
Godthab með fjölskyldu sína og tók að
kenna selveiðimönnum innfæddum, að
til væri stofnun handan við haf, sem
legði blótt bann við afskiptum af ann-
arra manna konum, svo og aðrar grund
vallarkennisetningar kristinnar kirkju.
Hann sagði þeim ennfremur að selkjöt
og spik væri jarðneskt góss, og að „fað-
ir vor“ á dönsku yrði metinn mun
meira á himnum. Eðlilega sáu allmarg-
ir sig uim hötnid og hæibtu alð sininia að-
föngum til síns bús og keyptu sér kaffi
og danskan sykur í trúboðsstöðinni fyr-
ir skírn. Svipað ku enn vera haft í
frammi víða um heim við einfalt fólk.
Nokkrum árum eftir stofnun ný-
lendu Hans Egedes í Godthab afréð
danski konungurinn að hann skyldi
sjiá uim hima veriaMtegiu hilið má'llsimiis, oig
þar með hófst nýlendustjórn Dana á
Grænlandi. Lengi vel gætti þó þarlend-
is litilla aðgjörða frá hendi hinna að-
komnu, utan hvað Egede og eftirkom-
endur hans, auk mikils fjölda þýzkra
toiúíbioða hinioðiulðiu hieiimispeikiJkeii'ifiirmi firá
botni Miðjarðarhafs inn í hugi hinna
nýju dönsku þegna.
F raman af var nýlendustjórn Dana
í Grænliandi harla handahófskennd, en
árið 1782 var samansett reglugerð, sem
vera skyldi leiðarljós í þeim efnum.
Betgliuige'rð þassi var mijag staim-
kvæimit tooikkaibófcum firæðaliustiefniuinin-
ar, sem um þær mundir átti miklu fylgi
að fagna í Evrópu. Reglugerðin lagði
á það ríka áherzlu, að hið grænlenzka
skyldi varðveitt, náttúrubörnin vernd-
uð gegn óhollri menningunni og dansk
ir stjómendur skyldu vera þeim til
hailidis cig tnaiuats. Því vair eimictkuiniar-
verzlun á komið og landinu lokað fyrir
utanaðkomandi áhrifum, svo sem frek-
aizit vair uinirut, ag segjia má að hvort
tveggja hafi verið við lýði fram til 1950.
Einokunarverzlunin var í upphafi ekki
hiuigiciuð sam fjárpl'óigsstiainfsieimá, 'enndia gaif
hún oft næsta rýran arð, heldur skyldi
hún vemda Grænlendinga fyrir ófyr-
irleitnum kaupmöngurum og verðsveifl-
um á acBuirðuim þeiirma. í Grœmlaradi nam
því framvindan staðar áður en hún
raunverulega hófat. Framfarirnar og
nýmælin í veröldinni, fram til síðari
heimsstyrjaldarinnar, bárust sjaldnast
yfir Atlantsála.
En sambúð danskra valdhafa og
grænlenzkra náttúrubarna varð þó ekki
hrakfallalaus. Vald særingarmannsins,
sem verið hafði æðsti dómari, jafnt í
andlegum sem veraldlegum efnum, var
skert af erindrekum konungs og
kirkju án þess þó að þeir gætu fylli-
lagia fyllit hamis sesis. Svo hefiur óisijialdian
orðið síðan, að dönsk nýjung reynist
ófullnægjandi grænlenzkri þörf. Trú-
boð var rekið, og líkt og oftast frekar
af vilja en fyrirhyggju og mætti. Ofsa-
tirúboðiair bróöú fóitum hiin fáibæfcteigu
menningarverðmæti innfæddra og
veittu í asanum því enga eftirtekt, hve
hálfnakinn Kristur á krossi og kul-
sæknir postular eru illa settir á Græn-
lainds böiidiu klietitium. Samfcvæmit ragilu-
ger'ðiinini frá 1782 ábti gem sagt bæði að
sleppa og halda og eftirleikurinn varð
í saimræmá vilð það.
Upplausn virtist oft blasa við, er
fraim lilðlu sbuinidiir, em breytinigar allLair í
átt til bættra stjórnarhátta voru hæg-
fara. Árið 1909 voru þó settar á fót
hreppsnefndir í hverjum hreppi og yfir
þær settar landsnefndir, ein yfir Norð-
uæ-Qræmilanid m'cB aðsabuir i Go'dbhiab,
og eiin yfir Suðiur-GræmiLamid sbaðsieitit í
Julianehab. Landsnefndir þessar sátu
bæði danskir og grænlenzkir og skyldu
þeir ráða málum í sameiningu, en sú
verkaskipting komst þó brátt á, að
Dainir lögíðu fram uppáisiburagiur, sietm
Grænlendingar síðan samþykktu gagn-
rýnislaust. Þeir áttu ekki þá einurð, að
mótmæla hinum algóðu feðrum, sem að
þeirra dómi stóðu þeim framar í öllu
nearua að stouitla seild.
En um þessar mundir bærði þó ýmis-
legt það á sér, bæði í Grænlandi og
Danmörku sjálfri, sem leiddi brestina í
Grænlandsstjórn Dana æ berlegar í
Ijós.
I Grænlandi virtist selstofninn fara
þverrandi, en samtímis því fjölgaði
íbúum landsins vegna aukinnar heil-
briigðiisþjó'nui;ibu. Selivetiöair hiöfðu firam
til tþess tíimia vcirið e'inm aðailabvininiuiviag-
ur grænlenzkra, ef svo má að orði
kveða, en nú voru tilraunir gerðar um
fikikveiðar oig lainidbúruað. Hviorit bveggja
var nýjung og í kjölfar þessa fylgdu
fleiri, og Girænlendingum varð æ ljós-
ara, að allt umhverfis þá bjó í heimin-
um fólk við öll önnur og að þeirra dómi
betri lífskjör. Vakningaralda, sem í
ýmsu minnir á ungmennafélögin hér
forðum, fór um Grænland og átti að
kjörionlðiuim „kúimiuit — sujiumiuit“ (upp
— áfram). Nútíminn átti orðið nokkurn
siass í 'buiguim fóókijirus, en erugiain í lífi
þess né umhverfi. í Danmötrku vakti
einangrunarstefna stjómarinnar reiði
frjálslynds almennings, og háværar
raddiir áLöeu'íiu vaiLdhöfium fyrir að 'heflta
framfarir í Grænlandi.
Það var ekki fyrr en 1921, að danska
stjómin um síðir viðurkenndi að gagn-
gerðra breytinga væri þörf í Græn-
landsmálum og hafnbanni á nýjungum
í atvinnuháttum og menningarlífi skyldi
þar aflétt. Ekki var þó ætlunin að gera
þetta í einu vetfangi, heldur þurfti
fyrst að undirbúa Grænlendinga og
þroska, unz þeir yrðu færir um að veita
nútímanum móttöku og neyta gæða hans
af hófsemi en drukkna ekki í löstum
hans. Þá hófst kapphlaup, sem enn
stendur og ekki sér fyrir endann á.
kapphlaupið milli þroska Grænlend-
iragia og hirnnia öru br-eytimga í raúitíim.a-
lífsháttum. Grænlendingar lögðu síðar
af stað en flestir aðrir og því er ævin-
lega komið eitthvað nýtt áður en þeim
tekst að aðlagast og ná valdi yfir hinu
gamla.
Öll nýmæli lilutu að berast til Græn-
Framlh. á taLs. 7
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
24. ágúisit 1'969