Lesbók Morgunblaðsins - 26.10.1969, Blaðsíða 12

HVAÐ GERÐIST Á KILI 1780 ?
Fraim'hald af bls. 7.
hafi líkin síðan verið dysjuð
og falin. Það er eðlilegt og
mannlegt, að menn vilji forðast
slíkar skýringar, meðan aðrar
eru tiltækar, en því er ekki
lengur til að dreifa, að
mínum dómi. Hins vegar þarf
ekki að skilja þetta svo, að um
vísvitandi glæp hafi verið að
ræða, svo sem morð af yfir-
lögðu ráði, eða annað misferli
með slíkuim vísvitandi afieið-
ingum, þar gat verið óvilja-
verk að einhverju leyti, þótt
svo færi sem fór. Hér er um
tvo möguleika áð tefla, arwiað
hvort ytri árás (morð), eða
innbyrðis átök eða handaiög-
mál. sem síðan hafi leitt til
dauða, (manndráp). Þriðji kost
ur virðist ekki vera fyrir
hendi, — tertium non datur,
segir í latinunni, — en hvor
þessara tveggja m öguleika er
líklegri getur orðið erfitt að
skera úr. Verður þar um hver
og einn að trúa því, sem honum
finnst trúlegast.
XIII.
Nú er ég í grein þessaxi
komirai á þamn áfangastað, að
eðlilegast mætti telja, að láta
staðar numið. Ég hefi hér
að framan getað fært nokkur
rök eða a.m.k. sterkar líkur
fyrir niðurstöðum þeim, sem
nú voru greindar. Ef lengra
sikal haldið verður hins vegar
eingöngu eða mestmegnis að
byggja á ágizkunum og tilgát-
um, án þesis að hafa notakurs
staðar fast undir fæti. „Hver
hefir drepið mann, og hver
hefur ekki drepið mann“ segir
skáldið. Það hefir stundum vilj
að vefjast fyrir, þótt meira
væri við að styðjast eða á að
byggja heldur en hér er. Auk
þess má segja, að það sé alltaf
óviðfelldið, að hafa uppi get-
sakir af þessu tagi um löngu
liðna menn. Út af fyrir sig er
þó ekkert við því að segja,
enda viðurkennt og alþekkt,
bæði í vísindalegri og alþýð-
legri sagnfræði, að hjá sliku
verður einatt ekiki bomizt, ef
reynt er að grafast fyrir um
löngu liðna atburði. Nærtækt
er dæmið um Sigurð „skurð“ á
Vestfjörðum í lok síðustu ald-
ar. Ekki virðast menn, þ.á.m.
tveir sagnfræðingar, sem ný-
lega hafa skrifað um það mál
— setja það svo mjög fyrir sig,
að stimpla hann sem mann-
drápara, og það enda þótt, að
allt bendi til þess að maður-
inn hafi verið blásaklaus, sbr.
líkakoðunarvottorð. Og þótt til-
tölulega gtutt sé síðan hamin var
enn á lífi. Ammars stoðar ekki
neinn pempíuháttur eða við-
kvæmni í slíkum efnum, enda
verður að horfast í augu við
það, að annað eins hefir svo
sem gerzt á voru iandi, íslamdi
— fyrr og síðar, — sem rán-
morð og ofbeldisverk af ýmsu
tagi, áð ekki sé miinmzt á slys
og óviljaverk með slíkum af-
leiðingum, jafnvel þótt sjaldn-
ast hafj eða aldrei komið und-
ir dóm og rannsak. Þetta er
ekkert sérstakt við ísland eða
fslendinga, þetta á við um all-
ar þjóðir.
Það er nokfcuim vaginn auig-
ljóst, að ef gera á ráð fyrir
möguleikum þess, að Staðar
menn hafi orðið fyrir árás ut-
an frá, þá er engum til að
dreifa nema Sunnlendingum,
(Árnesiinigum), sieim þá hafi
veitt þeim eftirför á fjöllin. Til
þess höfðu þeir alla aðstöðu,
fylgdust með ferðum þeirra, og
ekki þurfti heldur að skorta
„mótíf“, ef út í slíkt færi. Auk
þess eru reyndar munnmæli
um, að þeir hafi gert sér ferð
fram á öræfin, með eða á eftir
leiðangri Staðarmainnia, þótt
ekki séu vitaðar sönnur á þvi.
Ég vil þó tiaka það fram strax, að
ég tel þá tilgátu fremur ósenni
lega, að það hafi verið Árnes-
ingar, sem átt hafi hlut að líf-
tjóni og dysjun Staðarmanma.
Þessu er einungis hreyft hér
sem möguleika, sem ekki megi
með öllu ganga fram hjá. Og
vissulega var Árnesingum ekki
síður trúandi til slíks en öðr-
um í þann táð, það var síður
en svo neitt „fagurt mannlíf“
þar í byggðarlagi, frekar en
annans staðar á lamdinu. Kambs
ránskynslóðin að alast upp, og
misyndismenn víða um hérað,
sem vitað er. Það er mikill mis-
skilningur þegar ágætir rithöf
undar og fræðim'emin eiru að
draga iandsfólkið í dilka, og
stimpla íbúa einstakra byggðar
laga sem „vont fólk“, svo sem
t.d. hefir verið gert um Snæ-
fellinga, og þó sérstaklega
Húnvetninga á síðustu öld. Og
alger óþarfi að hefja Árnes-
inga þeirra tíma til skýjanna á
kostnað annarra byggðarlaga í
landinu. Þeim sem haldnir eru
slíkum grillum mætti gjarn-
an benda á skýrslu Þórðar
Sveinbjörnssonar sýslumanns
um aldarfar í Árnesþimgi um
og upp úr aldamótunum 1800,
en sú kynslóð var einmitt að
vaxa úr grasi á tímum Reyni-
staðarmanna, (sjá fylgiskjal
með Kambsránsmálum, Saga
Þuríðar formanns). Sbr. og frá
sögn sr. Árma Þórarinsson-
ar um morð og dysjun í Haga-
fjalli, manndráp í Þjórsá o.fl.
Með þæsm vil óg þó emigiam veig-
inn gefa í skyn, að nokkrair
sérstakar ástæður séu til þess
að bendla Árnesinga við mis-
ferli það, sem hér um ræðir,
þó að hims vegar megi ekíki úti-
loka það sem möguleika. f því
efni mætti e.t.v. tilfæra tvö eða
þrjú atriði, sem benda eða
gætu bent til þess, að Árnes-
ingar eða þeir Sunmlendingar
hafi komið eitthváð við sögu í
sambandi við endalok Staðar-
maninia11!.
Fyrst má þar nefna það und-
arlega tómlæti sunnanfjalls-
manna að bregða ekki við strax
er þeir Grafar-Jón komu af
fjöllum á jólaföstunni, og ljóst
var orðið, að Staðarmenn
hefðu ekki komið fram. Ennþá
var hugsanlegt, að þeir, eða
einhverjir þeirra, kynnu að
vera á lífi, og vafalaust eitt-
hvað af fénaði þeirra að
minnsta kosti. Allavega var
það ekki annað en sjálfsögð
manndómsskylda að freista
þess að koma mönnum til hjálp
ar, og myndi það í íæstum
byggðarlögum hafa verið látið
undir höfuð leggjast. Nú var
það heldur ekki mikið fyrir-
tæki eða miikið í ráðizt, að
skreppa fram á öræfin, vega-
lengdir í rauninni ekki mikl-
ar, þeim megiin frá, og veðorr
og færi gott þessa daga. Var
þetta fyrir einberan roluhátt
og hugsunarleysi, eða skyldi
það geta hugsiazt, að niokikrar
sérstakar ástæður hafi legið tii
þess, að einhverjir sunnan
fjalla hafi ekki kært sig um, að
freikar yrðd greninslazt um hiagi
Staðarmannia, og þeiss vegna
eytt því eða komið í veg fyrir,
að nokkiuð yrði gert í því miáli
áð sivo kornniu? — í aninain sitað
er það hesrtur Jónis Ausitimanins,
sem gæti gefið tilefni til ýmissa
heilabrota, eða jafnvel grun-
semdia. Harnin á að haifia fundizt
skorinn á háls, og ekki nóg
með það heldur hafi hausinn
verið skorinn af, og síðan stung
ið undir bóginn. Ef hér er rétt
frá skýrt verður að telja í
ólíklegasta lagi, að Austmann
hefði sjálfur farið að bardúsa
við þetta, jafnvel þótt hann
hefði viljað stytta hestinum
þjáningarstundir með því að
spretta á hálsæðarnar. Að af-
hausa hestinn var mikið verk,
alira hedzt einis og á stóð, auk
þess sem slíkur viðskilnaður
var auðsjáanlega af annarleg-
um eða illum rótum, (nfl, að
hesturinn gengi ekki aftur og
fylgdi þeim, sem drap hann),
og hefði Austmann mjög ólík-
lega skiiið þannig við lífhest
sinn. Þá áttu og að hafa ver-
ið skorin í sundur reiðtygin.
Bendir þetta allt fremur til
þess, að hér hafi einhverjir aðr
ir og utanaðkomandi aðilar
komið við sögu. Væri þá og
komin hugsanleg skýring á því,
að hryssan Grána fannst um
vorið, með reiðingi, alllangt á
leið suður af. En vitanlega eru
þessi atrdðd allt oif hæpin og ó-
lijós til þ sss að noklkrar áikveðn-
ar grunsemdir verði á þeim
byggðar, og skal ég því ekki
fara um þau fleiri orðum, og
víkja að siðari möguleikanum,
sem á var mimmzt hér að fraim-
an.
XIV.
Séu nú lagðar til hliðar all-
ar hugmyndir og tilgátur um
vísvitandi glæpi í sambandi við
afdrif Reynistaðarmanna, þar á
meðal möguleikann um eftirför
sunnanfjalismanna, liggur næst
fyrir að artihiuiga þá skýrimgu eða
möguleika, sem að öllu athug-
uðu virðist helzt koma til
greina, nfl. að komið hafi til
átaika og handalögmála milli
þeirra fararstjóranna innbyrð-
is, sem síðan hafi leitt til
áverka eða dauða bræðranna,
annars eða beggja. Segja má að
þetta sé ekki annað en „fanta-
sia“, heilaspuni, þar sem ekki
er á neinu föstu að byggja. En
sannleikurinn er sá, að enda
þótt þessi skýring sé ekki all-
kostar aðgengileg í fljótu
bragði, þá virðist samt helzt
verða á henni að byggja, þar
sem allar aðrar þrýtur, eins og
sýnt hefir verið fram á. Geng-
ið er út frá því sem höfuðfor-
sendu, að leynd eða dysjun
líkanna verði ekki skýrð nema
út frá undanfarandi glæp eða
misferli. Hafa ber í huga, að
slík tilfeilli eru enigan vegimm
fátið, hvoriki á landi né sjó,
að menn hafi farizt, eða ekki
náð að bjargast, eingöngu
vegna ósamkomulags, áfloga og
uppáfallandi ofstopaverka.
Þetta er og hefir verið á al-
manna vitorði, þótt sjaldnast
hafi neinir verið til frásagnar
eftir á.
í þessu tilfelli liggja auk
þess fy.rir viss atriði, sem ein-
dregið benda í þá átt, sem nú
hefir verið til getið. Það má
.telja víst og áreiðanlegt, að
ósamþykki og ýfingar hafi ver-
ið upp komnar milli þeirra
Austmanns og Bjarna um það
leyti er þeir lögðu á fjöllin.
Það er vitað að bræðurnir
voru að minnsta kosti á báðum
áttum hvort upp skyldi leggja
eða leita annarra úrræða, enda
gefur það auga leið þar sem
annar var barn að aldri, og
því augljós ábyrgðarhluti að
leggja hann í slíka hættuför,
þar sem vetur var lagstur að.
Himis vegar ber heimildum siaim-
an um það, að Austmann hafi
ekki viljað hlusta á neinar úr-
tölur, og drifið þá á fjöllin,
hvað sem hver sagði. Þegar svo
í óefni var komið þar efra er
ekkert líklegra en að sitt hafi
sýnzt hvorum, Austmann og
Bjarna, hvað til bragðs skyldi
taka, láta fyrir berast eða
freista byggða, og þá hvora
leiðina, norður eða suður af.
Sé nú gengið út frá, að tjald-
mennirnir báðir hafi verið dón-
ir (kafnaðir?), — sem vit-
anlega er ekki nema ágizk-
un, en þó liklegt eftir því
hvernig þeir lágu, svo sem þeir
hefðu dáið í svefni eða ein-
hvens kooar miáittteysiisástain'dji.
Og hafi drengurinn er hér var
komið ver'ið þrotinn að kröft-
um, og mjög liklega orðinn
veikur og dauðvona, — þá seg-
ir þa'ð siig ruoikikum veigimtn
sjálft, að Bjarnii hefir kennt
Austmann um hversu komið
var, — og með réttu — og þarf
þá ekki mikið hugmynda-
flug til þess að geta sér til um
áframhaldið, þegar þessir menn
áttu í hlut. Og varla þarf í
grafgötur að leita hvor bera
myndi hærri hlut í þeim við-
skiptum, heljarmennið Jón
Austimiamm, eða Bj'armi Hjaillldó.rs
son, óharðnaður skólapiltur.
Að sjálfsögðu verður þetta
aldrei vitað beinilínis, og þess
vegna um það eitt að ræða, að
geta sér til um atvik og sam-
hengi eftir sannsýnilegum lík-
um. Ern þyki mönnum þetta
glæfralisgia txi getið þá má riifja
það uipp, að hvorugur þeirra
Auisitmiamns eða Bjarna var
nieiinm geðprý'ðiimaðuir, þveirt á
móti báðir hinir mestu yfiir-
ganigisimenn og ribbaddiair, ofisa-
menn í slkapi og aillri fram-
komu. Þetta kieimur viða fram
í heúmilldiumi, beimit og óbeimit.
í Tíðaríimuim Jómis Hjailta-
lím er sérstaklega haft á
orði „rilkidjæfti“ 'þeirra Stað-
armiammia, þ.e. ráðrííki, yfir-
læti, ófyrirlátssemi. Bjarni var
þar að auki orðhákur, svo til
var tekið, illskeyttur og áleit-
inn. Alþekkt er í Reynistaðar-
málum frásögnin um það, er
hann ásamt föður sínum hár-
reitti og misþyrmdi gömlum far
lama presti, svo bjarga varð
honum úr klóm þeirra. Um Aust
mann er vitað, að hann var
heljarmenni að burðum, ófyrir-
leitinn og harðgeðja, enda lagði
hann sjaldnast gott til mála.
Það er kannski táknrænt, að
þegar menn fóru að ugga um
afdrif Staðarmanna, að þeir
myndu orðnir úti, þá var haft á
orði að „víst“ myndi Jón Aust-
mann kominn í neðri staðinn,
ekki var svo sem vafi um hver
„heimvonin" væri. Og í raun-
inni virðist Bjarni hafa verið
lítið betur kynntur, nema hvað
hamm var ynigri. „Ýli þím aÆ
sulti sál, sólarlaus fyrir næstu
jól“ var ort og á hann lagt áð-
ur en hann færi þessa örlaga-
för, og var það helzt til kald-
ranalegt veganesti. Báðir þess-
ir menn virðast sem sagt hafa
verið ofsa- og vankantamenn
í skaplyndi, og þesis vagrna til
alls vísir ef út af bæri, þótt
minna væri tilefni en hér, þar
sem um líf eða dauða gat var-
ið að tefla. Mjög líklega er til
getið, (Benedikt frá Hofteigi),
að áfengi hafi verið með í för,
srvo sem algemigiaisit var á
þeim tímoxm, oig hefiir það
sízt utm bætt. Viðsikillmiað'ur-
imn við hestana kynmi eim-
mitt að bendia ti(l glífcs, eða
minnsta kosti að eitthvað hafi
snögglega eða óvænt að hönd-
um borið. En hafi þeim félög-
um lent saman þarf varla að
efa, að fljótt hafi gætt afls-
munar, og þá mjög líklega með
þeim afleiðingum, vitandi eða
óvitandi, að lemstur og áverk-
ar hafi af hlotizt, sem leitt hafi
til dauða. f slíkum eða áþekk-
um tilfellum, sem áreiðanlega
eru ekki fátíð á liðnum öld-
um, hafa menn gjarnan gripið
til þeirra úrræða, er í óefni vair
komið, að dysja eða fela líkin
til þess að leyna áverkum og
verlksiunnimierkj'Uim, cða koma á
gamig ýmiss ko'niar drauiga- eða
kynjasögum, til þess að forða
frekari eftirgrennslunum og
málarekstri, og þá ósjaldan
gripið til beggja þessiara úr-
ræða jöfnum höndum. Við
þekkjum fjölda dæma um slikt,
sr. Odd í Mifclaibæ12), sr. Sig-
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
26. aktóber 1069