Lesbók Morgunblaðsins - 26.10.1969, Blaðsíða 13

urð á Auðkúlu, Bjarna-Dísu á
Fjarðarheiði o.s.frv., sem ekki
verður reynt að rekja hér
frekar. Engurn getur blandazt
hugur um að fólk þetta hafi
verið myrt vísvitandi eða óvilj-
andi. Og hafi þessu verið
þannig varið um Staðarbrseður
sem nú hefir verið til getið,
verður frágangur Mkarana
„eðlilegur“ miðað við aðstæð-
ur og að þess vegna hafi þótt
ráðlegra að „dylja hel“ þeirra
bræðra, og „dysja þá . . . á
eyðimel“, eins og segir í útfar-
arkvæði þeirra. Ber þetta orða
lag með sér, að grunsemda hef-
ir orðið vart, þegar á þeim
tíma, að dysjun líkanna hafi
beinlínis verið til þess að
„dylja hel“ bræðranna, þ.e.
hvernig dauða þeirra hafi bor-
ið að höndum. Ef til vill hefir
hinn „sterki og líklegri grun-
ur“, sem presturinn talaði um,
og vitnað er í hér í upphafi
þessarar greinar, einnig eða að
einhverju leyti beinzt að þessu
sama
Ég gat þess áðan, að e.t.v.
myndi ýmsum þykja það óvið-
feldið, og jaðra við bíræfni, að
vilja skýra atburðina á Kili,—
leyndarmál Líkaborgarinnar —
á þann hátt, að beina grun-
semdum að ákveðnum manni
eða mönnum, svo sem gert er
hér að framan, En þeim sem
þannig hugsa mætti benda á þá
bót í máli, að í leiðinni eru
sýknaðir þrír alsaklausir menn,
sem legið hafa óbættir hjá garði
hátt á aðra öld. Hins vegar
verður eklci sagt, áð saga Reyni
staðarmanna hafi „misst glæp-
inn“ við þetta, hann „blivur“
eftir sem áður, hefir einungis
flutzt yfir á annað svið, ef svo
má að orði komast. Hitt er svo
álitamál hvort sá „síðari“ glæp
urinn er nokkuð verri hinum
fyrri, þótt svo kunni að virð-
ast í fljótu bragði. Finna má
þó mannlegar afsakanir fyrir
honum sem hverju öðru —
augnabliks- óláns- og ofstopa-
verki, um leið og hinum „fyrri“
þ.e. líkaránunum, yrði í raun-
inni seint fundið neitt til af-
bötunar, ef sönn væru.
XV.
Þá er að lokum spurningin
um afdrif Jóns Austmanns. Um
þau vitum við ekki og munum
aldrei vita. Þau eru enn einn
leyndardómurinn í þessum mál-
um. Hefir jafnan verið gengið
út frá því, að hann hafi lagt á
stað norður yfir, og freistað að
ná til byggða, og hefir
Guðmundur frá Brandsstöðum
skrifað um þetta ítarlega grein,
fyrir nokkrum árum. Þá hefir
Hannes Pétursson ort um það
ferðalag mikið hetjuikvæði. En
hér er margs að gæta. Ólíklegt
verður að telja, að Austmann
hafi í rauninni kært sig um að
leita byggða norður af, a.m.k.
ekki til Reynistaðar. Þangað
var sízt til fagnaðar að flýja,
eins og nú var komið. Honum
yrði kennt um allt, og áreiðan-
liega krtatfimin saigma. Hefði hon-
um hins vegar verið rruest í muon
að bjarga lífinu hefði hann auð
vitað leitað suður af, sem var
miklu styttra, og auk þess und
an veðri að sækja, ef trúa má
mumrmælunum um hið mikla
morðamveður. Þeists vegna gæti
það flögrað að manni, að Aust-
manin hefði jafrwel huigsað sér,
að láta fyrir beraisit á fjölium
um sinn, þ.e. leggjast út, eða ná
sambandi við útilegumenn, sem
þarna átbu að vera á næstu
grösum, — eftir því sem þá var
trúað af öllum almenningi, —
frægustu útilegumannabyggð-
ir þjóðtrúarinnar, Þórisdalur,
Þjófadalir, og svo Hveravellir,
enda voru þá ekki nema fá ár
síðan Eyvindur var þar, og leið
áreiðanlega engan skort. Þetta
kann reyndar að virðast óHk-
leg hugmynd, frá sjónarhóli
okkar nútímamanna, enda ekki
annað en lausleg tilgáta eða
möguleiki. En hér var ekki
margra kosta völ, en maður-
inn hinis vegar kjarkmikill og
óvilinn, svo bezt er að fortaka
sem minnst. En fyrir því nefni
ég þennan möguleika, að þá
væri fengin skýring á því und-
arlega fyrirbrigði, sem drepið
var á hér að framan, að 20
kinda hópur fannst norður í
námunda við Hveravelld, síðar
um veturinn. Útilokað er, að
(sunnan)fé þetta hafi leitað þá
leiðina af sjálfsdáðum, og það
á móti veðri. Það hefir örugg-
lega verið rekið þangað, og um
það varla öðrum til að dreifa
en Jóni Austmann. Mætti þá
geta sétr þesis til, að haran hefði
ætlað að hafa fé þetta sér til
lífsframfæris á fjöllunum, eða
leggja það á borð með sér, ef
svo bæri til. Hitt þykir mér
með ólíkindum að hann hafi ætl
að að halda með féð til byggða
norður af. Annars verður
aldrei um þetta sagt, sízt með
neinni vissu. Það eitt er vitað,
að til Jóns Austmanns spurðist
aldrei, hann hverfur algerlega
út í sortann og öræfaauðnina.
Verða afdrif hans og endalok
þess vegna eilíf ráðgáta.
XVI.
Ég mun nú ekki hafa þess-
ar athugasemdir öllu fleiri að
sinni. Ég hefi svo til eingöngu
haldið mér við hinar ytri stað-
reyndir, en þó — vegna rúms-
ins — orðið að sleppa mörgu.
Um leið hefi ég reynt að fylla
í eyðurnar, eftir eðlilegum lík-
uim os samhemgi. Hinis vegar
hefði ekki verið úr vegi að
víkja í lokin lítillega að hinni
„dulrænu“ og þjóðs'agniarlegu
hlið þessara margumtöluðu
mála, og væri þar vissulega um
auðugan garð að gresja. „Voru
ærid margar sagnir og sumar
all ótrúlegar“ segir Espólín.
En hér er þó hvorki tími né
rúm til þess að gera því nein
skil að ráði. Margar þessara
sagna og fyrirburða má sjálf-
sagt skoða sem — undarlegar
— tilviljanir, svo sem viður-
eign galdramannsins og Jóns
Egilssonar á Reykjum, sem
einnig átti að vera fjölkunnug-
ur. En henni lauk svo, að
galdramaðurinn missti sjónina
snögglega meðan á þessu stóð,
og var blindur upp frá því.
Eða viðskipti Bjarna Halldórs-
sonar við prestinn, sem var að
slá járn í smiðju sinni snemma
morguns rétt áður en þeir
lögðu á fjöllin, en til hanskast
aði Bjarni, af sinni alkunnu
hvefsni (og ættlægri hag-
mælsku) þessum visuparti:
„Tvíllaust þetta tel ég stál, tól-
in prests eru komin á ról“.
Þessu reiddist prestur, sem von
var, — (hafði rétt áður tekið
fram hjá kianiu siruni) —: „ÝM
þín af sulti sál, sólarlaus fyr-
ir næstu jól“. Hefir mönnum
þótt siem þetta yrði að áhríms-
orðum nokkuð svo, hvort sem
við köllum það tilviljun eða
ekki. Hins vegair eru sumar
þessara dulrænu sagna og fyr-
irbrigða þess eðlis, að mjög
erfitt verður að rengja, og
skulu hér tilfærð tvö dæmi.
Flestir munu kannast við
draumvísuna:
,,í klettaskoru krepptir
liggjum við báðir,
en í tjaldi áður þar,
allir vorum félagar",
en vísa þessi kom fram meðan
alger óvissa var um afdrif
Staðarmanna og engar fregnir
höfðu borizt af öræfunum. Eng-
inn vissi þá, né hafði reyndar
minnstu ástæðu til að gera ráð
fyrir, að bræðurnir hefðu
þannig orðið viðskila við þá
félaga, og lægju nú krepptir
einhvers staðair í klcttaskoru.
Það er ekki fyrr en á næstu
öld að þetta kemur í ljós, og
að vísan reyndist hafa sagt
nákvæmlega rétt til um þetta,
(um bæði þau atriði, sem und-
irstrikuð eru). Ef menn vilja
gizka á, að vísan sé seinni tíma
tilbúningur, þá útilokar Espó-
lín þann möguleika, því hann
segir einnig frá þessiari vísu.
En Espólín deyr 1836, og þá
eru beinin enn ófumidiin. Nær
áratug síðar koma þau loks í
leitirnar, bræðranna beggja
saman, og i klettaskoru, eða
nákvæmlega eins og vísan
sagði til um. Það verður þess
vegna erfitt, að bera brigður á
sanngildi þessarar sérstæðu
dulrænu frásagnar.
Eins og segir í hinu tilvitn-
aða kvæði Jóns Helgasonar
hefir löngum þótt reimt á Kili,
og jafnvel allt fram á þennan
dag. „Hleypur svo einn með
hærusekk“, segir í kvæðinu, og
mun þar höfð í huga gömul
saga um draug eða fylgju, sem
bregða sást fyrir með hæru-
sekk á baki, og áttu höfuð —
(þeirra Bjamia og Eimarts —!)
að skaga upp úr pokanum.
Þetta er ein af þeim kynjasög-
um, sem upp komu í sambandi
við þessa atburði, og ekkert
mark er á takiandi. Öðru máli
kynni að gegna um skuggana,
sem sézt hafa „lyftast og líða
um hjarn“ á þessum slóðum.
Þar vill einmitt svo til, að skil-
merkt og trúverðugt fólk, sumt
nú lifandi, telur sig hafa orðið
þeirra vart. Má þar nefna frá-
sögn Guðmundar fró Miðdal,
„Skuggamir á Kili“ (1929) og
Magnúsar stjómairráðsdyra-
varðar Vigfússonar, (1899).
Greinilegust er frásögn hinna
tveggja útlendu kvenna, (Grá-
skinna, III), hvoruig hatfði
heyrt um „fyrirbrigði“ þessi
áður, en þær töldu sig hafa séð
móta fyrir eins og „flöktandi
skuggum“ gegnum tjaldið í
morgunsólinni, og var um leið
sem dimmdi í tjaldinu. Athug-
uðu þæa- fyrirbrigði þessi góða
stund, og sáu greinilega móta
fyrir mannsmyndum í skuggun-
um, er virtust hreyfast fram og
aftur fyrir utan tjaldið. „Virt-
ist fyrsti skugginn skýrastur
og stærstur, en sá síðasti miklu
lægri en tveir þeir fyrstu"
Greinilegastur var fremsti
skugginn, sem „virtist vera af
háum manni, nokkuð álútum, í
nærskornum klæðnaði, en með
klút eða eitthvað þess háfctar
um hálsinn, og tók hnúturinn
upp að hökunni, en endarnir
stóðu nokkuð út frá brjóstinu".
Andlitsfalllið sást glöggliega, en
það var „nokkúð stórskorið og
var sem blautt hárið héngi nið-
ur á ennið og axlirnar“. Fóru
konumar út og aðgættu í kring
um tjaldið, þ.á.m. hvort stög
þess gætu valdið missýningum,
en það reyndist ekki vera.
„Fara þær þá inm aftur, og rétt
strax sjá þær sömu sýnánia, en
eitthvað óglöggvar, þó að'gættu
þær þetta langa stund, unz
skuggarnir hurfu með öllu“.
Nú geta menn vitanlega
rengt þessar frásagnir, eftir
því, sem hverjum einum lízt eða
gott þykir. En hér kemur fleira
til en vætti þess fólks, sem nú
var rakið. Enn er ógetið þeirrar
heimildar, sem gerir sögu þessa
hvað sérstæðasta, — og mark-
verðasta, sé hún skoðuð í því
samhengi, — og það er frá-
sögn Gísla Konráðssonar í
Þætti Grafar-Jóns og Staðar-
manna. En hann segir frá því
að er líkaleitin á KiU hafi sitaðið
í viku, og án árangurs, þá hafi
fyrirliði fararinnar, Eggert
prestur Eiríksson á Löngumýri,
skýrt svo frá: „Það var þá
aptan einn, þá sól var til fjalla
runnin, og leitarmenn vora
komnir til tjaldis sins, að þeim
sýndist stór mannskuggi ganga
fyrir tjaldið, þeim megin sem
aptanskinið var að, og litlu síð-
ar annar minni og á eftir hon-
um hinn minnsti . . . Við það
góu hiuindar þeima . . .“ „Bar
leitarmönnum saman um að svo
sýndist þeim, og fóru heim við
svo búið“.
— S. Ól.
5) ,,Galdramaður“ þessi mun hafa
verið dóttursonur Magnúsar á Fossá
í Kjós, sem almennt var grunaður
um að myrða ferðamenn til fjár.
Fyrir rúmum 40 árum fundust bein
eða önnur ummerki í landareign-
inni, og taldi Hannes í>orsteinsson
sig geta sagt til um, hver þar myndi
hafa myrtur verið, og dysjaður. Er
þetta enn nokkurt sýnishorn eða
dæmi um slíkt frá fyrri öldum, þótt
ekki hafi komið til kasta yfirvalda.
6) Þeir Sigurður og Björn bjuggu
að líkaránsgrunsemdunum alla ævi.
Sem dæmi má nefna, að þegar Björn
kvæntist, (hann var T6 ára er hann
kvæntist í síðara sinn), var hann í
kerknivísu einni kallaður „gamall
kroppaþjófur“! Þeir urðu báðir auð
menn miklir, og var því almennt
trúað, að stofninn að þeim auðæfum
væri líkaránsfengurinn á Kili.
7) Jón Egilsson á Reykjum var
skáldmæltur, orkti m.a. Blómstur-
vallarímur, drápu um veturinn
Hreggvið o.fl. Ekki mun neitt hafa
varðveitzt af skáldskap hans, og tel
ur Magnús á Syðra-Hóli, að því
muni flestu hafa verið brennt að
honum látnum, vegna þess óþokka,
sem fólk hafði á „galdrakukli“ hans.
8) Fróðlegt væri að rekja ítarlega
ættir frá þeim mönnum, sem áttust
við í hinum frægu líkaránsmálaferl-
um. Er það að nokkru gert í „Skag
firzkum fræðurn", sérstaklega Reyni
staðarfólks, þar sem getið er ýmissa
helztu andans manna þjóðarinnar,
Einars Benediktssonar, Sigurðar Nor
dals, Indriða Einarssonar o. fl. Af
Birni Illugasyni er komið margt nú-
lifandi manna, Einar B. Guðmunds-
son, hæstaréttarlögmaður o. fl. Með
al niðja Jóns á Reykjum má nefna
Stephan G., en Sigurður sonur hans
átti ekki afkomendur, en tók til fóst
urs ungan svein, er síðar varð pró
fastur í Glaumbæ, og byggði hinn
fræga bæ, sem nú er byggðasafn
Skagfirðinga. í þeim bæ er varðveitt
járnslegin skjalakista þeirra Reyni
staðarhjóna. Sonarsonur hans er hér
aðshöfðinginn Jón á Reynistað, fyrr
um alþingismaður. Helmingur
hins mikla Krossanesauðs gekk til
Fjölnismanna 1 Kaupm.h (Brynj. P.)
en hinn helm. til fóstursonarins, og
þaðan að nokkru til núlifandi Reyni
staðarmanna. Hefði það þótt ólikleg
spá á sínum tíma, að eftirkomendur
„líkaránsmannanna“ ættu eftir að
sitja sjálft höfuðbólið, Reynistað.
9) Samkv. skýrslu Tómasar á
Flugumýri átti fremsta líkið í tjald
inu, (sem þeir töldu vera Bjarna),
að vera í bláum fötum. Hins vegar
hafa þau munnmæli og hjátrú hald
izt í ætt Reynistaðarmanna, að eng-
inn í þeirri ætt mætti ganga í græn
um fötum, af því að Bjarni Reyni-
staðarbróðir hafi verið grænklæddur
er hann fórst á Kili, sbr. Ævisögu
sr. Arna Þórarinssonar, Indriða Ein
arsson o.fl. heimildir. Sé þetta rétt
hefir líkið þá ekki verið af Bjarna,
sem kemur heim við það, sem hér
hefur verið haldið fram. Til gamans
má geta þess að Einar Ben. var bein
línis ,,hræddur“ við grænan lit, og
svo mun vera um suma afkomendur
hans.
10) Meðan á málarekstrinum stóð
var Jón Egilsson, þá gamall orðinn,
hrakinn af ábýlisjörð sinni, (í hefnd
arskyni auðvitað); hafðist hann við
í koti einu í grenndinni, þar sem
hann tók sótt mikla og stranga, svo
að hann bar vart af sér. Þóttu stun-
ur hans og dauðastrið með þeim ólík
indum, að fólk flýði af bænum. Var
þetta vitaskuld sett í samband við
galdraorð hans og illar ásóknir, og
líkaránsgruninn, sem við þetta færð
ist mjög í aukana. Að síðustu lét
hann bera sig niður í bæjardyr, þar
sem hann andaðist, eftir mikil harm
kvæli.
11) í grein Ben. frá Hofteigi örlar
á þeirri hugmynd, að um eftirför
byggðamanna kunni að hafa verið
að ræða: „Ríði Jón einhesta norð
ur, er hann á flótta. Og undan
hverju, ránsmönnum og manndráp-
urum“. Ekki virðist höf. samt trúað
ur á þessa tilgátu.
12) Enginn vafi er á, að sr. Oddur
í Miklabæ hefir verið myrtur, enda
mun beinagrind hafa fundizt í fjár
hústóft á næsta bæ fyrir 20—30 ár-
um, sem varla getur verið af öðrum
en honum. Hefir hann verið dysjað
ur, auðsjáanlega til þess að leyna
áverkum, en bæði hann og fylgdar
maðurinn voru fullir er þeir fóru frá
Víðivöllum. Er þessi fræga drauga-
saga gott dæmi um það, hvernig
valdstjórn og refsivald hafa einatt
verið leidd á villigötur með alls kyns
drauga- og kynjasögum. Bjarna-Dísa
er drepin upp á heiði, viljandi eða
óviljandi, en síðan logið upp að hún
hafi verið að ganga aftur, og sú
skýring látin nægja! — Meira^ að
segja hið fræga ævintýri um Ólaf
Liljurós (frá Færeyjum eða héðan),
er sennilega ekki annað en morð-
saga, maðurinn er i kvennastússi,
með fleiri en eina og fleiri en tvær
í slagtogi, og loks kemur sú, sem
stingur hann með hnífi, trúlega í
afbrýðiskasti? Síðan er gerð úr
þessu álfasaga og danskvæði áður
en nokkuð er farið að rekast í mál-
inu frekar.
Ábending
Reykjavík 10. okt. 1969.
í TILEFNI ummsela blaða-
maninis, sem fram komu í vfð-
taH við ungan arkitekt í Les-
bók Morguniblaðsinis 5. okt. sl„
um sérstöðu hans sem sikipu-
lagsfræðings á ísilainidi, viílíl
stjóm Arkitektafélagis íslamds
taka fram eítirfarandi:
Skipuilagsfrseðingar meðal
arkitekta teljaist þeir arkitekt-
ar, víðast (t.d. á Norðurlönd-
um), sem að kuknu venjulegu
arkitektanámi, leggja stund á
fnamhaldsmiám og störf við
skipulagsmál hjá viðurkenmd-
uim hásfcólum og/eða skipulags
séi'fræðingum, svo sem íslenzk
dæmi eru um.
Á Norðurlöndium, Þýzkalamdi
o.fl. löndum lýkur slíku námi
eða/og störfum ekki me'ð prótf-
skírteiinum.
í suirmum löndum, sem í him-
um emgilisaxmeska heimi, er
einruig ýmis annar háttuir á
hafður, svo sem prófskírteini
eftir lengri eða skemmvri nám-
skeið í skipulagsfræðum.
Stjórn A.í. teluir rétt að of-
amgreindair upplýsingar komi
fram, til þess að forðast mis-
skilnimg, sem aí fyrrgreindium
ummælum kynmi að leiða.
Stjórn A.í.
26. október 1069
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13