Lesbók Morgunblaðsins - 25.01.1970, Blaðsíða 9

tJr Vogum.
hverf a úr minni þei-m, sem lesið
foafa.
Einn kunnasti Guðmund'ur
siSustu aldar á Vatnsleysu-
strönd og víðair var Guðmund-
ur Brandsson alþingismaðuT í
Landakoti. Hann drukknaði að
eins 47 ára gamall á heimleið
úr kaupstaðarferð til Hafnar-
fjarðar 11. október 1861.
„Missti þar Suðurland einn af
hinum mieirikiusitiu o-g beztiu bæind
uim siínium. (Aniniátl 19. aldair).
Tvennum isögum fer um hvern-
ig lík Guðmundar fannsit. Árni
Óla segir í Strönd og Vogar,
að Þorkell í Flekkuvík sem þá
var 11 ára heima hjá foreldr-
um sínum.“(Annáll 19. aldar).
Stekkjarvík, rekið á þeim stað
er bát þeirna Guðmiumdar hafði
borið að landi slysdaiginn. Hins
vegar segir Kristleifur á
Kroppi, að vorið 1914 hafi
hann verið samskipa mianni of-
an úr Borgarmesi til Reykja-
vikur. Sá hét Andrés, surnnan
úr Kefiavík, gamall og grár fyr
ir hærum. Hann hafði lenigi ver
ið formaður á Vatrusleysu-
strönd. Tai þeirra Kristleifs
barsit að drukknun Guðimund-
ar Brandssonar. Daginn eftir
slysið fóru báitar að reyna að
slæða upp líkið. Andrés var
meðal leitarmanna. „En það
kiom fyrir ekki,“ saigði gamli
Andrés, „þangað til við tók-
uim með okfcur hana ,Gg þegar
við vorum búnir að róa nokk-
urn tíma aftur og fram um sjó-
inn, þá fór haninn að gala. Var
þá lík Guðmundar Brandsson-
ar þar í botni, sem bátinn bar
yfir, er haninn galaði. Var það
þá slætt upp samstu.ndis."
Einn af sonum Guðimundar
Brandssonar var Guðmundur,
sem bjó eftir hann í Landa'koti.
Hann var ekki eins mikill út-
gerðar- og aflamaður og nafn-
ar hans, sem hér hafa verið
nefndir, en hann var sjálf-
mennitaður félags- og menning-
arfrömuður sveitar sinnar,
'hreppstjóri, kirkjuihaldari o:g
organisti á Kálfatjörn um ára-
tugi. Mun þá óvíða hafa verið
kiomið Ihljóðtfæri í kirkjur utan
Reykjavíkur. Kona Guðmund-
ar var Margrét Björnsdóttir
frá Búrfelli í Grímsnesi. Er
skemmtileg og greinagóð frá-
söan um kvoníang Guðmundar
í Árnesingaþáttum Skúla. Helga
sonar. Þau Margrét voru barn-
laus. Hún var talin góð kona
og mikiil húsmóðir. Var um-
gengni öll og heimilisbragður í
Landakoti til sannrar fyrir-
myndar.
Þessi Guðmiundasaga er vit-
anlega framhliðin á blóma-
skeiði V atnsleysustrandarinn-
ar: Dugnaður, fnamtak, rúmur
efnahagur, stórútgerðin, reisu-
leg hús, fjölmenn heimili, risma,
höfðingsbragur. — En þarna
átti lífið síinar skiuggahliðar
eins og alltaf. Þeim lýsir Krist-
leifur á Kroppi þanmig: „ Um-
(hverfis þessi stórbændabýli
voru fjöldamörg þurrabúðar.
kot — byggð úr torfi og grjóti
— þrömg og óvistleg í mesta
máta, aleiga þeirra sem í þeim
bjuggu og lifðu þar við sult og
seyru.“-------
En það væri ekki rétt mynd
af lífimu á Ströndinni í gamla
daga, ef ekki væri drepið á
lannað en útgerð og aflabrögð.
Að visu var sjósóknin draumur
næturinnar og innihald dag-
anna, það er að segja hinna
rúmhelgu daga. En helgdidag-
urinn bar annan svip — bar
nafn með rentu — þá fjöl-
menntu Strandarmenn í helgi-
dóm sinn — kirkjuna á Kálfa-
tjörn. Þar hefur kirkja staðið
frá öndverðri kristni og fram
á þennan dag. Það þurfti að
vera stórt hús, þar sem sókn-
in var svo fjölmenn og fjöldi
■aðkomiusjómanna á vertíðinni.
Núverandi kirkja er frá ár-
inu 1893, reiat fyrir forgön.gu
Guðmundar í Landakoti, stórt
hús og reisuilegt. Árið 1935
féfck hún mikla viðgerð og var
útliti hennar þá mikið breytt.
Fyligir grein þessari mynd af
kinkjumni í 'hinu gamla formi.
Mun margur minnast hennar
ekki sízt vegna turnsims, sem
var nokkuð sérstæður. Á hann
voru málaðir gluggar sem úr
fjarlægð líiktust munkum eða
prestum hempuklæddum. En
að innan er kirkjan eins og
hún var í upphafi, meira að
segja sama máJninigi'n. Hún var
framkvæmd af dönskum manni,
sem hét Bertelsen. Til hennar
hefur ekki verið kastað hönd-
uinuim.
Á 75 ára afmæli kiikjunnar
rakti Erlendur á Kálfatjörn
sögu hennar í glöggu og
skemmtilegu erindi. Gat hann
þess, að fyrir byggiingu grunns
dns hefði staðið Magnús stein-
smiður Árnason ,Reykvikingur
að uppruna, en þá búandi í
Holiti í Hlöðuneshverfi. Er
grunnurinn hið mesta snilldar-
verk og sér ekki á honuim enn
í dag. Það var líka haft eftir
kirkj usm iðnutm, Guðmundi Jak
obssyni, að aldrei hefði hann
reist hús á jafmrétitum grunni
sem þessum. Efni allit til kirkj-
unnar var flutt á dekkskipi og
skipað upp á árabátum, öllum
unnum við, en stórtré öll lögð í
fiekia og róin til laimds. Aðrir
tóku svo við og báru upp og
heim að Káltatjörn. Hafði verið
mikið kapp í ungum mönmtuxn
að vinna sem mest að þessu og
að verkið gengi fljótt og vel.
Gengu menn að morgni heiman
frá sér um kliukkutíma gang,
þeir sem lengst áttu, og heim
aftur að kvöldi
Þegar farið var að höggva
til grindima kom í ljós, að efni
vamtaði í fótstykki forkirkj-
unnar. Mun þó allt efni hafa
verið mjög nákvæmlega út-
reiknað áður bygging hófst, því
svo er að sjá á reiknimg kirkj-
unmar að tiltöluliega litilil atf-
gangur hefur verið og vöntun
ekki önnur en þessi. Sagði séra
Árni Þorsteinsson mér svo frá,
að þetta hefði ætlað að verða
bagalegt og til tafar, því að
til að fá efni þetta þurfti að
manna út skip með 6—8 menn
og sækja það til Reykjavíkur.
En þá kemur frétt um að stórt
tré hafi rekið á fjöru kirkj-
unnar hér inni á svokölluðum
Róttum. Vair tré þetta athugað
og reyndisit það vera kjölsvin
úr skipi, 9x9 þuiml. að gild-
leika, 34 feta langt og var það
svo mátulegt í þrennt að
hvorki þurfti af að taka né við
að bæta. Einn kamtur forkirkj-
unnar kom af sjálfu sér frá að-
al'kirkjunni. Þarna var því kom
ið fótstykki frá kirkjunni
sjálfri til þess að reisa á hinn
mikla og glæsifega turn kirkj-
unnar. Og eins og kjölsvínið
tengir aðalgrind skipsins —inn
viðina — við stofntré þess —
kjöldnn — eins tengdi það nú
saman aðalkirkju og forkirkju,
sem gefur hverri kirkju hinn
glæsilega og tilkomumikla svip.
Mun þetta ekki síður hafa orð-
ið til þess að tenigja saman
hina innri byggingu kirkjunn-
ar, fólkið sjálft — söfnuð-
inn, til innilegra og sterkara
trúarlífs, til bjartari og kær-
leiksríkari vona á mátt og sig-
ur hins góða í tilverunmi.
Kirkjusmiíðin mun hafa gemgið
mjög vel, þvi nokkru eftir ný-
árið 1893 er hún komin það
langt að byrja má að mála.
Öllu verfcinu er lokið í mailok
og kirfcjan vígð 11. júní 1893.
Aðalsmiðir kirkjunnar voru
Guðmundur Jakobsson, er
teiknaði hana og var yfirsmið-
ur, og Sigurjón Jónsson kenn-
ari hér við barmaskólann og
var einnig lærður trésmiður.“
Hér lýkur frásögn Erlends á
Kálfatjörn.
Kálfatjarnarsöfnuður hefur
jafnan látið sér annt um kirkju
sína, haldið henni vel við,
minnst merkisdaga hennar, gef
ið henni góðar gjafir. Mun á
engan hallað þótt sagt sé, að
þar murni tæplega áttræði en sí-
umgi kirkjuihaldarinn, Erlend-
ur Magnússon, fremstur í
flokki og etfstur á blaði. Hanm
hefur verið kirkjubóndi síðan
Kálfatjarnarprestakall var lagt
niður. Það var gert með nýju
lögunum frá 1907, en kom ekki
til framikvæmda fyrr en sr.
Ár.ni Þorst'eimsison lézt árið
1919. Rafljósin í kirkjunni
minna á síðasta prestimn á
Kálfatjörn, þvi þe'gar kirkjan
var raflýst 1948 gáfu dætur sr.
Árna allar lagnir og 1-jósatæki
til minningar um föður sinn. —
Af Kálfatjarnarprest'um mun
sr. Stefán Thorarensem einna
kumnastur, bæði fyxir sálma-
kveðskap sinm, sönggáfu og
kennimannlega fyrirmennsku í
hvívetna. Sig. P. Sívertsen
dvaldi vetur innan. við ferm-
ingu á Kálfatjörn hjá sr. Stef-
áni og maddömu Steinunmi föð-
ursystur sinni. Stundum barst
þessi dvöl prófessors Sívert-
senis í tal við nemendur hans.
Var auðheyrt, að fegurri
bernsfeum'inningu væri vart
hægt að buigsa sér en að hafa
verið í kirkju við alitaris-guðs-
þjónostu hjá sr. Stefáni Thor-
arensen.
Enda telur eitt sóknarbarna
hans (Ágúst í Halakoti) að
mátt hatfi með sanmi se-gja , „að
heilgur friður væri yfir öLlu
og öllum, sem voru í nálægð
hans — langt fram yfir það
sem almennt gerðiist fyrr og síð
ar við þau tækifæri. Tign og
ljúfmenmska skein út úr hon-
um, samfara þeim góðu ræðum,
sem hann flutti fram af mik-
illi andagift."
Sr. Stefán var mikill áhuga-
maður um uppeldis- og fræðslu
mál æskulýðsins. Með aðstoð
helztu bænda á Ströndinmi og í
Vogum fékk hann þvi fram-
gengt, að stofnaður var barn.a
skóli á Brumnastöðum. Fékkst
lán tiil skólans úr Thorcilli-
sjóði. Var skólahúsið reist sum.
arið 1872 og tók skólinn til
starfa um haustið. Hefur sr.
Stefán fært inn í sálnaregistrið
„skrár um börn og umglinga í
Thorcillibarnaskólanum í Va-tns
leysuistrandarhreppi.“ Voru- í
skálanum þennan fyrsta vetur
22 börn og 6 unglingar 15—20
ára, Flestir munu nemendur
hafa orðið um 40 í gamiLa
Brunnastaðaskólanum.
Skólahúsið var byggt úr
tim.bri, en eihver dráttur varð
á því að mála það að utan.
Svo var það þjóðhátíðarsumar-
ið 1874 að konungur sótti land-
ið heim. Þá sagði sr. Stefán við
eitt sóknarbarn sitt, sem sumir
gerðu að gamni sínu við: „Jæja
mú ætlar konungurinn að koma
að heimsækja okkur hér á
Ströndinni."
En gamili maðurinn varð ekki
orðlaus, „Kannski hann ætli að
vita hvort það er búið að mála
skólann." Var það svar lengi í
minnum haft.
Sr Stefán var prestur á Kálfa
tjörn í tæp 30 ár — kom þamg-
að 1857 og sagði af sér prests-
skap vorið 1886 vegna heilsu-
brests, og fluttist til Reykja-
víkur. Sumarið áður en hann
fór, kom hann á hvert heimili
í sveitinni til að kveðja sóknar
börmin, sem söknuðu mjög síns
elskaða og virta sóknarherra.
— Þá bjó í Flekfeuvik —
Vesturbænum — Jón Þorkeils-
son afi Erlemdís á Kálfatjörn,
kominn undir sjötugt og orð-
inn heilsuiveill. „Líklega sjá-
uimtst við nú ekki aftur Jón
minn,“ sagði sr. Stefán um leið
og hann kvaddi í baðstofunni í
Flekkuvík. „Nei, svo mun sem
þér segið, en samt eigið þér nú
eftir að jarða mig,“ svaraði Jón
gamli. —
Þegar prestur hafði kvatt
söfnuð sinn, lét hann berabú
slóð sína á skip, sem skyldi
flytja hana til Reykjavíkur.
En sakir háfermis var ekki tal-
ið fært að fara nema í lygnu
veðri og slétbum sjó. Liðu svo
nokkrar vikur, að ekki gaf róðr
arleiði fyrir hið mjög hlaðna
skip þótt hásumar væri. Á þeim
tíma lagðist Jón í Flekkuvik
veikur og andaðist 1. septemb-
er. Fór útför hans fram 9.
september og va>r hann jarðað-
uæ aif sr. Stefáni. Daginn eftir
útförina var komið rjómalogn.
Fluttu þá sóknarmenn sr. Stef-
áns þau hjónin og búslóð þeirra
til Reykjavíkur.
Svo hefur Erlendur á Kálfa-
tjörn sagt, að í húslóð þeirra
prestshjónanna hafi m.a. verið
stór.t stofuborð, kommóða,
(dragkista) og saumaborð.
Voru hlutir þessir úr mahogný-
viði, allir smíðaðir úr einu og
sama trénu, sem var þannig til-
komið:
Kálfatjairn'arkirkja átti reka
á Selatön.gum, er var rekaplása
mikið á þeim árum. Nú vildi
svo til, að þarna rak mikið tré
er reyndist vera mahogný. Léit
séra Stefán vinna tréð, fletti
því með stórviðarsög svo sem
þá var titt, niður i borðvið og
voru síðan smíðaðir úr því fyrr
nefndir gripir, er þóttu hið
mesta gersemi og sérstæðir, þar
sem þeir voru aLlir úr einu og
sama trénu. Gripirnir munu aLL
ir til enn.þá og eru eigendur
þeirra í Reykjavík. Muniþessa
smíðaði Egill Guðmundsson
Framh. á bls. 16
25. jamúair 1970
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9