Lesbók Morgunblaðsins - 01.02.1970, Blaðsíða 5

BÖKMENNTIR
OG LISTIR
*
Islenzk skáldsagnaritun
eftir 1940 — 6. grein
Eftir Erlend Jónsson
VIÐ SUÐURGLUGGANN
Thor Vilhjálmsson fæddist í
Edinborg, Skotlandi (1925),
en ólst upp í Reykjavík, hélt
til útlanda skömmu eftir
stúdentspróf og dvaldist er-
lendis við nám og ritstörf
næstu árin; hefuir raunar allt-
af síðan gert víðreist um út-
lönd, einkum Suður-Evrópu —
Frakkland og ítaliu.
Thor gerðist brautryðjandi
meðal lausamálshöfunda eftir-
stríðsáranna; með honum hefst
nýr kapítuli í sögu íslenzkrar
skáldsagnaritunar. Þegar Thor
hverfur til útlanda, eru ís-
lenzkir skáldsagnahöfundar
enn að glíma við verkamann-
inn og stórbokkann í plássinu
eða þaðan af eldri mótíf; af-
dankaður stalínismi eins og
bögglað roð fyrir brjósti
sumra; aðxir á kafi í þjóðlegri
hreppapólitík; stríðsgróðinn
enn í veltunni; mikið glingur á
boðstólum, en horfur í menn-
ingarmálum óvissar eins og
gengisskráning íslenzku krón-
unnar. í Evrópu kemst Thor í
snerting við annars konar um-
hverfi. Evrópa kennir enn til
af sárum styrjaldarinnar, þæg
indi eru af skornum skammti,
en mikið hugsað; Eliot orðinn
klassískur og viðurkenndur;
súrrealisminn löngu alkunnur;
Sartire tízkuhöfundur — að
vinsældum helzt likjandi við
pop-stjörnur nútímans. Thor
brýtur þær hömlur, sem ís-
lenzkt umhverfi hefði vafa-
laust búið honum, ef hann
hefði haldið kyrru fyrir heima,
verður eins og heimamaður í
suðrinu og flytur svo heim
með sér andblæinn þaðan.
Árið 1950 sendi Thor frá sér
fyrstu bókina, Maðurinn er
alltaf einn, safn stuttra þátta
og ljóða i óbundnu máli. Áður
hefur verið vikið að, hvernig
heiti bókarinnar boðar þátta-
skil. Fram að þeim tíma höfðu
rithöfundar — með hliðsjón af
pólitík og stéttabaráttu, lagt
ofuráharzlu á gildi samfélags
og tekið það fram yfir ein-
stakling. Maðurinn sem sögu-
hetja varð í þeirra meðförum
að félagsveru og söguefnið fé-
lagsleg „átök“ milli manna;
einn maður á sviðinu — það
var óhugsandi.
Eftir stríðið beinist kastljós-
ið að manninium, eins og hann
er þegar búið er að færa hann
úr þeim geirvihjúp, sem samfé-
lagið spinnur ávallt. utan um
hann: stöðu, metorð, markmið,
félagslegan tilgang og svo
framvegis. Einn kemur maður-
inn í heiminn, og einn fer
hanm þaðan; einn þrejrr hann
ævi sína — hví skyldi hann
þá ekki standa einn á því sviði,
sem skáldið býr honum?
„Ganga upp götuna og
ganga niður götuna, það er að
Thor Vilhjálmsson
stefna í sömu átt. Það er að
stefna að enda götunnar. Líf
vort liggur í hring frá því að
vera ekki að því að vera ekki“
(Maður nokkur hugsar á
mánudegi eða einhvern annan
dag).
Hinar félagslegu bókmennt-
ir höfðu verið miðsæknar í
tíma og rúmi, miðazt við til-
tekinn stað og stund, ein-
beinzt að vandamálum líðandi
stundar, eins og þau ein væru
algild og varanleg. En eftir
stríð taka umgir höfundar að
skyggna mannlífið án afmark-
aðs rúms og tíma, meðal ann-
ars fyrir áhrif frá Eliot og
tímahyggju hans (Thor valdi
bók sinni næsta heppileg og
lýsandi einkunnarorð úr leik-
riti Eliots, The Coctail Party).
Maðurinn í tímanum, óendan-
legum og afstæðum, og þar með
tímalaus í sagnfræðilegum
skilningi, kemur i stað manns-
ins í náttúrunni, sem var hinn
rómantíski staður hans, og
mannsins í hinu borgaralega
umhverfi, sem siðar var hinn
félagslegi staður hans. Þetta
afstæða tímaskyn kemur með-
al annars fram í Tímanum og
vatninu eftir Stein Steinanr,
Dymbilvöku Hannesar Sigfús-
sonar; einnig — og ekki siður
— í Maðurinn er alltaf einn
eftir Thor. Hér skulu tilfærð
þrjú dæmi úr jafnmörgum þátt-
um þeimar bókar:
„Það gerist ekkert nema
þetta, enginn atburðuir, bara
þetta að þeir ganga. Þess
vegna er eins og enginn timi
sé. Kannske er til tími en
hann er ekki hér. Hann er þar
sem þetta endar ef þetta end-
ar“ (Maður og skuggi saman
á ferð).
„Hann stóð kyrr og horfði á
hana og hugsaði um það hvem
ig lótusblómin fljóta eftir eilíf-
um fljótum þar sem heilagir
menn standa naktir með borð-
ið við brjóst og ausa sig tíma-
lausu vatni“ (Ekki neitt).
„Þú horiir ofan á hinn
svarta depil sem ert þú og
hugsar um það til að losa um
farg hinnar tímalausu eilífðar,
til að ljúga tíma í tómið svo
að þú fáir viðþol eitt örlítið
tilbúið augnablik" (Borgin).
Við þessi dæmi mætti ef til
vill bæta niðurlagsorðum þátt-
arins Ein: „ . . . nú var enginn
tími lengur til og þau voru ein
eftir.“
Maðurinn er alltaf einn er
því, með öðrum orðum, tíma-
laus bók miðað við venjuleg-
an skilning orðsins tími — ger-
ist ekki á neinni tiltekinni
stund. En bókin er ekki aðeins
tímalaus, heldur einnig staðar-
laus:
„Svo ert þú einn einn á
endalausu malbikinu sem er
eins og takmarkalaus yfirgef-
inn flugvöllur, eftir að mann-
kynið er útdautt. Þú gengur
þar einn, enginn nema þú, í
gránri birtu eilífðarinnar og
sérð sjálfan þig ganga þar sem
örsmáan svartan depil á grárri
viðlendu án takmarka“ (Borg-
in).
Þættir þessarar bókar (Mað-
urinn er alltaf einn) gerast
sem sagt ekki í mafngreindu
landfræðilegu umhverfi, held-
ur á nánast auðu sviði, sandi,
skógi, malbiki; án kennileita,
sem gefa til kynna mannvistir.
Á þessu sviði hrærist maður-
inn andartak. Áður en hann
varð til, var ekkert, og eftir að
hann hverfur, er líka ekkert;
hann veit ekki annað en það,
sem hann þykist skynja, einn-
ig rúm og ríma. Allt í kring-
um hann er því dauði, myrk-
ur, ekkert:
„Hann tók hendur úr vösum,
rétti þær fram fyrir sig og ætl-
aði að rífa myrkrið frá því að
hann hélt að það væri tjald
en greip í tómt og myrkrið var
ennþá eins og kolsvört hálf-
kúla, lögð yfir landið og hann
var lokaður inni í henni, fangi,
fangi“ (Post).
Vera má, að yfirbragð þátt-
anna í Maðurinn er alltaf einn
þyki nokkuð dapurlegt, sé það
mælt á kvarða hefðbundins
raunsæis. En þá ber að geta, að
þættirnir eru samdir rétt eftir
styrjöldina og í umhverfi, sem
enn var merkt eymd og dauða.
Þess gætir nokkuð, að bókin
er byrjandaverk, Thor átti eft-
ir að gera margfalt betur síð-
ar. Samt er Maðurinn er alltaf
einn í sumu tilliti markverð-
asta bók síns höfundar, þar eð
hún er í svo mörgum skilningi
tímamótaverk.
Maðurinn er alltaf einn ber
þannig með sér hrjúfa, en heill-
andi áferð frumraunarinnar. f
samræmi við stíl og efni bókar-
innar, tóku eldri gagnrýnendur
fhenini með tortryggni og varúð
— bezt að sjá, hvað setur — en
unga fólkið tók henni fegins
hendi — loks bar þó nokkuð til
nýlundu í öllu fásinninu.
Milli fyrstu og annarrar
bókar Thors liðu svo fjögur ár.
Thor virtist ekki mundu verða
afkastamikill rithöfundur af
fyrstu hoTfum að dæma, en
það fór á annan veg.
Dagar mannsins (1954), en
svo nefndist næsta bók, er eins
og framhald af Maðurinn er
alltaf einn, safn stuttra þátta;
stíllinn svipaður, efnið áþekkt;
en höfundur hefur nú hvort
tveggja betur á valdi sínu.
í sumum þáttunum hverf-
ur Thor nú frá fynra tíma-
leysi, sögumar gerast á stund
og stað, hneigjast jafnvel í átt
til hefðbundins smásöguforms;
t. d. fyrsti þáttur bókarinnar,
Snjór í París, sem er samsettur
úr sex svipmyndum frá París,
árstíðin tengir þær saman: það
snjóar. Sama máli gegnir um
Þrjú eða fjöguir, sem er í raun-
inni mjög hefðbundin smásaga
um margnotað efni. Forvitni-
legt er að virða þann þátt fyr-
ir sér og geta sér til af hon-
um, hvar Thor stæði nú, ef
hann hefði lagt rækt við hefð-
bundið söguform. Slík getgáta
leiðir þó aldrei til niðurstöðu,
þar eð enginn veit nokkru
sinni, hvað hefði orðið í slíkum
tilvikum. En saklaust er að
gizka á, að Thor hefði getað
sent frá sér hugtæk verk í
þeim dúr einnig.
Margir þættirnir í Dögum
mannsins eru skrifaðir áður en
fyrsta bókin kom út eða með
öðrum orðum mjög skömmu eft-
ir stríð. Skuggi styrjaldarinn-
ar vokir enn yfir sviðinu, lífið
er enn ekki komið á hreyfing;
sú auðn, sem dauðinn skilur
eftir sig, blasir enn við, kyrr
og köld. Thor túlkar þá auðn-
artilfinning í nokkurs konar
kyrrlífsmyndum. Perpetuum
immobile heitir t d. ein slík og
ekki lengri en svo, að vel má
tilfæra hér í heilu lagi:
„Mannlaus hús um nótt og
rúm sem enginn sefur í. Blind
augu í frostinu fyrir utan hús-
in sem stara í órjúfandi myrkr-
ið og orðlausar varir í mold-
ugri þögn grafarinnar. óhrein-
ir diskar á borðinu með
storknaða feiti handa flugun-
um sem liggja á bakið í glugga
kistunum eða eru fastar í
köngulóarvefnum í loftinu eða
í lampanum. Það eru húsin
sem standa afskekkt eins og
Hanna Kristjónsdóttir
Ég
hef
horft
Ég hef horft a spor þín
hverfa í myrkur
þögult fótatak fjarlægðist
andardrátt minn.
tJti í myrkrinu
stendurðu einn og ég
finn ekki hönd þína
næ ekki hönd þinni.
1. fetxrúar 1970
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 5