Lesbók Morgunblaðsins - 01.02.1970, Page 6

Réttlæti?
Smásaga
eftir
Björn Þórleifsson
steingervir risar um nótt í hel-
kaldri þögn sem hrímgar rúð-
urnar með engin andlit til að
bræða frostrósir og horfa út á
snjóinn þennan vetur. Mann-
laus hús um nótt . . . “
í öðrum þáttum er Thor enn
að velta fyrir sér viðfangsefn-
inu: tímanum. Hvað er tími?
„Hann fór um stund án þess
að hún væri stutt eða löng,
tíminn hafði ekki þýðingu
lengur og kom ekki til greina
unz hann mætti leitarmönnun-
um og þá vaTð hann til á þann
hátt að honum hugkvæmdist að
spyrja þá hvað tíma liði, ekki
af því að hann þyrfti að vita
það heldur til að segja
eitthvað við þá, ná sambandi
af vana sem einhvem tíma
hafði kannski haft þýðingu,
síðar líklega kurteisi eða þjóð-
félagskækur, nú aðeins tómur
Ihugsuniarlaus vani sem maður
gaf ekki gaum sjálfur.“
Þessar málsgreinar eru
teknar upp úr Gamalli sögu,
sem er þjóðleg draugasaga með
existensíalískum tilbrigðum.
Draugurinn er draugur, af því
hann getur aldrei orðið sam-
ferða (öðrum) mönnum, ekki
einusinni í tímanum: „Hvern-
ig sem hann reyndi að ná
fundi þeiirra og verða þeim
samferða var hann alltaf ann-
að hvort á undan þeim eða
eftir.“
Leyfum okkur að skilja sög-
una táknirænt, ef okkur lang-
ar einu sinni til.
Sama einsemdartilfinning —
að maðurinn sé alltaf einn í
reynd þrátt fyrir návist ann-
arra manna, er líka túlkað
táknrænit í Fundi, örstuttum
þætti:
„Holdsveiki maðurinn situr
á steini og horfiir á kjúkur sín-
ar meðan blindi maðurinn tal-
ar og segiir honum frá stjörn-
unum á vorin og hvernig mán-
inn baðar sig í lygnum tjörn-
um og malbikinu á götunum
þegar það hefur rignt.
Heymarlausi maðurinn horf-
ir bænandi á þá og reynir að
sjá hvað þeiir em að tala um.“
í næstu bók, Andliti í spegli
dropans (1957), hverfur Thor
ekki frá gátunni um tímann og
verundiima, en gefur meiri
gaum að manninum sem yrkis-
efni; manninum í leit að stað
sínum og stund og — sjálfum
sér: „Hvar var hún núna?
Hvenær er nú? Hver er ég?“
— Og manniinum í leit að
markmiði, hamingju má kalla
það, ást, eða hverju sem hönd
á festir. „Hún verður hamslaus
eins og hið f.rjálsa villidýr
skóganna mikiu sem berst fyr-
ir lífi sínu af öllum mætti og
reynir með því að sannfæra
sig um að þetta sé ástin
mikla.“
Þessar tilvitnanir eru tekn-
ar upp úr sögunni Þau, bezta
og fágaðasta þætti bókarinn-
ar; einkunnarorð eftir Dylan
Thomas. f þeiriri sögu er mað-
urinn afhjúpaður — færður úr
því prjáli, sem menningin hef-
ur á löngum tíma íklætt hann,
til að hann sýnist öðru vísi en
hann í raun og veru er, og eftir
stendur hann nakinn með f rum
hvatir sínar, leitandi svölunar
eins og hinn fyrsti maður. En
þrátt fyrir allt mun hann ekki
slíta sig úr tengslum við um-
hverfi það, sem forsjónin hef-
ur einu sinni kjálkað honum
niður í, en rekur sig hvar-
vetna á það; hann er flæktur í
því eins og fiskur í neti. Og
hvað er þá eftiir nema gefast
upp, hætta að berjast fyrir því,
sem maður taldi eftirsóknar-
verðast, og „búa sig undir frið-
sæla daga ellinnar"?
Hin, nokkrar litlar myndir
af manneskjunni í þeim stóra
heimi — svo heitir samsafn
frernur stuttra þátta; megin-
hluti Andlits í spegli dropans,
eru sundurleitar myndir og mis-
jafnar, en þær beztu magnað-
ar með spennunni milli hins
sagða og ósagða; hlutum, sem
eru leynt og ljóst gefnir í
skyn; hálfkveðnum vísum.
Þegar á allt er litið, mátelja
tvær fyrstu bækur Thors fnum
raunir og tilraunir, en Andlit í
spegli dropans fyrsta verk
hans sem þroskaðs listamanns.
Thor er þá búinn að aga stíl
sinn, fullkomnia (frásagnar)að-
ferð sína og ná slíkum tökum
á efni sínu, að ekki fer á milli
mála, að kunnáttulega er á
haldið. Að vísu eru þættir
bókarinnar nokkuð misjafn-
ir og ef til vill mismikið unnir,
en þeir beztu mega teljast til
hins albezta, sem Thor hefur
sent frá sér, t. d. áðurnefndur
þáttur, Þau. Höfundur er bú-
inn að skapa sér eigin stíl,
mjög persónulegan og frá-
brugðinn stíl annarra höfunda
(áhrifa frá Laxness gætir þar
ekki teljandi, þó sumir álitu
svo vera); stíl, sem úir af nýj-
um og óvæntum, en engu síður
rökréttum hugmyndatengslum,
svo lesandinn hefur varla við
að átta sig: hvernig fer einum
manni að detta í hug svona
margt? spyr maður sjálfan sig.
Thoir er afair næmur á hið
fína í mannlegum samskiptum,
það sem ekki veirður með ber-
um orðum sagt, og skynjar
öðrum mönnum betur samræmi
lífs og listar. Og náttúrulýs-
ingar hans í víðtækustu merk-
ing orðsins — einnig borgin,
því borg og allt sem henni til-
heyrir er líka náttúra — etru
næstum sér á blaði. Svona lýs-
ir hann t. d. dögun:
„Næturhiminninn fór að tæt-
ast, það komu grænar skurfur
á hann sem opnuðust á gátt
eins og varir, það var brugðið
finignum upp í og rifið út úr;
og dökk skýjabreiða næturinn
ar var gamalt klæði sem
ókunnir kraftar togast á um,
það fer fyrst að gisna á við-
kvæmum stöðum þaT sem tím-
inn hefur nuddað sér ákafast
utan í það, svo springa göt á
það og út vellur sagið, efni í
nýjan dag.
Hann streymir fram úr sinni
Ijósu blágrænu lirnd. Hann
streymir fram, svo koma önnur
Ijós utar og þeim stafar út,
nýir litir fálma eftir sínum
kanón í tónum dagsins, þá
verður daguir“ (Þau).
Þetta er ómenguð náttúru-
lýsing. Á það hlýtur hver
maður að fallast. En borgin
— hvað skal segja um hana?
„Vorið kom líka á Montpar-
nasse. Þá streymdi það upp
gegnum innsigli malbiksins og
andaði með órósemi í sárt
leiknu hjarta nýju laufi á hin
gömlu tré. Og eitraðar gufur
hverfisins öðluðust nýjan seið,
minni völvunnar sem bruggaði
gestum örlög örvaðist, hún
mundi aftur fomar þulur, og
þegar hún fór að muna
spruttu ný tilbrigði í heiðnum
sefa hennar, og galdurinn ríkti
aftur í hverju glasi, spratt
ungur fram af hverjum sprota,
átti heiminn“ (Gamall maður á
Montparnasse).
Skyldar þessum náttúrulýs-
ingum Thors eru mannlýsingar
hans, sem gegna miklu viða-
meira hlutverki í sögum hans
en genigur og gerist í skáld-
verkum. Sumir hafa líkt sög-
um Thors við kyrrlífsmyndir.
Aðrir hafa líkt þeim við kvik-
myndir. Kristján Karlsson fer
sanni nær, þegar hainin nefnir
bæði myndlist og kvikmynda-
tækni sem fyrirmyndir að
sögutækni Thors. Þó furðu
megi gegna fljótt á litið, bera
sögur Thons með sér hvort
tveggja: kyrrð skuggamyndar-
innar og hraða kvikmyndair-
innar. Má ekki líkja þeim við
kvikmynd, sem er sýnd ýmist
hægt eða hratt og stundum al-
veg stöðvuð? Þó myndin standi
kyrr við og við, er hún engu
síður þrungin krafti hreyfing-
aninnar. Spennan er fólgin í
því, sem hefur gerzt og á eftir
að gerast. Eigi að benda á
slíkan samsetning mynda,
kyrra sem kvikra, og þó fleiri
kynra, mun nærtækast að
nefna síðustu bók Thors, Fljótt
fljótt sagði fuglinn (1968),
sem margir telja mesta og
bezta verk hans. Þaðan má
sem dæmi tilfæra eftirfarandi
málsgreinar til áréttingar
nefndum staðhæfingum:
„Fagurmótað andlitið sem í
hvíld sinni bjó yfir varúð og
var í senn mjúkt og skairplegt
við hvítan vegginn sem tók
við skugga af vangasvipnum
sem teygðist og færðist úr sín-
um nettu formum og varð að
andstæðu sinni: hrikalegur og
uggvænn einsog hatursfull
áróðursmynd lygarans.
Það stimdi á hár hennar
einsog þangað hafi fallið fín-
gert negn af örsmáum stjönn-
um áramótafagnaðarins og
lifðu þar áfram fyrir framtak
ljósmyndarans.“
Gefum gaum að síðustu orð-
unum — „lifðu þar áfram“ og
svo framvegis. Einnig þannig
em kynrlífsmyndir Thors,
portret hans og svipmyndir;
þær segja sögu; 3egja, hvað
hefur gerzt; það, sem hefur
gerat, lifir áfiram í þeim. Tím-
inn ristir rúnir sínar í ásjón-
una; þar skirást atburðir lífs-
hlaupsins; og sé myndræma lífs
hlaupsins stöðvuð andartak,
þá má samt lesa alla söguna
út úr þeinri einu mynd, sem
blasir við í það skiptið.
„Hann vildi ekki sjá þennan
fagra munn hennar sem bar
ýmist fram dýra póesí eða
grófar klámsögur með sjálfs-
vorkunnarfulliri kaldhæðni,
nautn sjálfspyntingarinnar í
endurminningum blóðskamm-
arinnar, þessu ægði saman“
(Fljótt fljótt sagði fuglinn).
Fljótt fljótt sagði fuglinn er
sú skáldsaga íslenzk, þar sem
lengst hefur veirið vikið frá
venjubundnu skáldsöguformi.
Þar er ekki sögð saga í venju-
legum skilningi, heldur er
verkið byggt upp af raðkvæm-
um og þó samkvæmum mynd-
um, sem eru þverskurðuir
mannlífsins án staðar og stund-
ar. Andlit söguhetjanina — það
er andlit mannsins án tillits til
þjóðar, stéttar og stöðu; sí-
breytileg ásjóna fjöldans, þar
Framihialld á bLs. 12.
að verður víst ekki annað
sagt en að mér líði furðulega.
Mér er ekki alveg ljóst, hvort
ég á að hryggjast eða gleðjast.
Innprentuð siðferðiskeamd mín
segir, að mér eigi að þykja mið-
ur. Samvizka mín er henni ekki
sammála. Ég er gjörsamlega
laus við samvizkubit vegna
þess sem ég gerði. Að vísu hef-
ur þetta valdið mér töluverð-
um óþægindum. Blöðin hafg
japlað á þessu og bálreiðar
konur skrifað bréfaþáttunum
hvert bréfið á fætur öðru. Ég
var ekki þekktur m.aður í bæn-
um áður, en nú má ég ekki sjást
á götum úti, án þess að bent sé
á mig. Satt er það, óþægind-
in eru mikil. Samt sem áður
finnst mér ég hafa breytt rétt.
Bráðum verður þetta mál út-
kljáð fyrir rétti. Lögfræðingur
minn er orðinn daglegur gest-
ur heima og öðru hveirju hring-
ir lögfræðingur strákkvikind
isins. Þessa bölvaða illfyglis,
sem gerði mér lifið að hreinu
víti.
Ég man mjög vel daginn,
þegar ég sá hann fyrst. Það er
heldur ekki svo langt siðan. í
haust var það. Ég hgfði verið
ráðinn sem kenmari við ungl-
ingaskólann í bænum. Kennslu
hafði ég ekki stundað áður, en
ég taldi hana starf við mitt
hæfi. Ég hafði reyndar ekki
kennarppróf, em í þessu tilfelli
var stúdentsprófið mitt látið
duga. Margir urðu til þess að
vara mig við og sögðu að það
væri erfitt fyrir byrjendur að
fást við böm á þessum aldri.
Ég skellti skollaeymm við öll-
um aðvöruiium og taldi mig fær
an í flestgn sjó. Ég sagði, að
ég ætlaði að forðast óþarfa
hörku; gera bömin að vinum
minum. Svo talaði ég um gagn-
kvæmt traust og viðkvæmar
bamssálir og því um líkt, og
allir gáfust upp á að aðvara
mig. Annars kom þessi fyrir-
fram afstaða mín þeim ekki á
óvart, því ég er þekktur fyrir
að vera hlíðlyndur maður og
viðkvæmur, sem aldrei skiptir
skapi.
Svo hófst kennslan. Fyrsta
daginn vom börnin aðeins lát-
in koma litla stund til þess að
leyfa þeim að átta sig á tilver-
unni og gefa þeim upplýsingar
um vetrarstarfið. Daginn eftir
voru fyrstu kennslustundim-
ar. Ég var dálítið óstyrkur, þeg
ar ég gekk inn í bekkinnminn
í fyrsta skipti, en ég harkaði
það af mér, bauð glaðlega góð-
an dag og kynnti mig. Síðan
svipaðist ég um í stofunni. Þau
sátu í beinum röðum bömin og
horfðu á mig. Mér sýndist ekk-
ert annað en sakleysi og góð-
vilji skína út úr svip þeirra.
Allra fremst, alveg upp við
kennaraborðið, sat hann. Þenn
an dag virtist hann ekkert frá-
brugðinn hinum nemendunum,
og meðan ég útbýtti bókum og
talaði um námsefnið virtist
hann áhugasamastur allra.
Hann bar fram skynsamlegar
spurningar um ýmislegt viðvíkj
andi náminu, notaði þá kurteis-
islegt málfar og var allur hinn
prúðmannlegasti. Samkvæmt
bekkjarbókinni hét hann Sig-
urjón og var Torfason. Seinna
heyrði ég, að bekkjarsystkin
hans kölluðu hann Jonna.
Fyrstu dagana í þessu nýja
starfi mínu gekk allt eins og
bezt vgr á kosið. Samkomulag
ið við börnin var í stakasta
lagi og námið virtist ganga
þeim vel. Ég var farinn að
halda, að samband mitt við
nemendurna væri óaðfinnan
legt.
Án þess að ég tæki eiginlega
eftir því í fyrstu varð nú breyt
ing á þessum góða anda, sem
ríkt hafði í bekknum. Þegar
ég svo fann að eitthvað var að
breytast, gerði ég mér ekki
strax grein fyrir því, hvað það
var. Allt í einu kom ég þó
auga á það. Jonni, þessi prúði
og greindi piltur var orðinn
eitthvað undarlegur. Annað
veifið sat hann sem dáleiddur
og starði út í loftið, tók svo
jafnvel kipp og iðaði allur í
sætinu. Hin börnin í bekknum
höfðu líka veitt þessu eftir-
tekt. Jonni hafði alltaf verið
þeim foringi og fyrirmynd og
nú, þegar hann tók að gerast
svona undarlegur, vissu þau
ekki hvernig þau áttu að haga
sér. Fyrst í stað skipti ég mér
ekki af þessu iði í drengnum,
en hugsaði þeim mun meira um
hvernig á þessu gæti slað'ið.
Þegar námsárangur hans tók
svo að versna óðum, gat ég
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
1. febrúar 1970