Lesbók Morgunblaðsins - 24.05.1970, Síða 12

um greiddum atkvæðum, en fundarstjóri
tók fram að allt sem gerðist á fundinum
væri trúnaðar- og leyndarmál.
Á miðstjórnarfundinum 15. febr. er
ekki laust við að gæti nokkurs kvíða:
þau tíðindi hafa gerzt, að Hannes Haf-
stein fór utan með Botníu daginn áður.
„Þótti líklegt að hann mundi hafa farið
til þess að taka við ráðherradómi.
Samþykkt að senda Krieger (kon-
ungsritara) skeyti, þegar Botnía er
farin frá Seyðisfirði, um að allur flokk-
urinn hafi fallizt á framkomu ráðherra
í ríkisráðinu 30. nóv. f.á.“ Ólafur
Björnsson gat þess að þetta hefði þeg-
ar verið símað til Politiken, og var þess
þá óskað að það yrði einnig símað til
Tidens Tegn.
Síðan dregur ekki til tíðinda fyrr en
9. marz þetta sama ár. Þá er fundur
haldinn í flokksstjórn Sjálfstæðis-
flokksins og þess getið að svohljóð-
andi skeyti hafi borizt Einari Arnórs-
syni, Guðmundi Hannessyni og Sveini
Björnssyni: Pursuant to his Majesty’s
most gracious order I hereby invite
you to come as the King’s guest to
Copenhagen if possible at the first sail-
ing opportunity as the King wants to
ask your advice as to the political
states in the isle of Iceland. Krieger,
secretary to the King. (Á íslenzku:
Samkvæmt allra náðugustum fyrirmæl-
um hans hátignar býð ég yður hér með
að koma sem gestur til Kaupmanna-
hafnar, ef mögulegt er með fyrstu
skipsferð, þar sem konungur óskar að
spyrja yður ráða um stjórnmálaástand-
ið á eyjunni íslandi. — Krieger, ritari
konungs.) Var skeyti þetta rætt á fund
inum og því næst var þessi ályktun
samþykkt: „Miðstjórnin ályktar að lýsa
yfir því, að hún lætur það alveg í sjálfs-
vald sett þeim mönnum, er konungur
hefir boðið á fund sinn, til þess að
ræða við þá um pólitísk málefni fslands,
hvort þeir fara eður eigi, en finnur á
hinn bóginn ástæðu til að lýsa yfir
því, að þótt sú verði niðurstaðan, að
þeir þiggi boðið, þá hafa þeir þó
hvorki eina né neina heimild til að
semja um eitt eða neitt fyrir flokksins
hönd eða skuldbinda hann á nokkurn
hátt.“ Fundargerð þessi er skrifuð með
hendi Bjarna frá Vogi og undirrituð
af honum.
Þremur dögum síðar er enn haldinn
fundur í miðstjórninni og allir við-
staddir nema Skúli Thoroddsen. Fund-
arefni var bréf og drög að yfirlýsingu
frá Guðmundi Hannessyni, svohljóð-
andi: „Birting sú á fundarsamþykkt
Miðstjórnar Sjálfstæðisflokksins, sem
fram kom í „Vísi“ í gær, er að mínu
áliti bæði stjórnmálaafglöp og fáheyrð
ókurteisi gagnvart þeim, sem fara á
konungsfund. Ég vil hvorki bera
ábyrgð á slíku né láta bjóða mér það.
Ég segi mig því úr flokknum. Virðing-
arfyllst, Guðmundur Hannesson." Og
bréfinu fylgir svohljóðandi skjal frá
Guðmundi Hannessyni: „Af gefnu til-
efni vill Miðstjórn Sjálfstæðisflokksins
lýsa yfir því, að hún er ekki mótfallin
utanför þingmanna á konungsfund og
að þeir Sjálfstæðismenn sem boðaðir
hafa verið utan, fara með fullt umboð
af hennar hendi til þess að leita samn-
inga og samkomulags við konunginn og
danska stjórnmálamenn. Að fundarálykt-
un sú sem birt var í „Vísi“ og hefh
komið fram opinberlega, stafar af mis-
skilningi. Tilgangur hennar var aðeins
sá að tryggja eldri flokksmönnum, er
heima sitja, fulla vissu fyrir því, að
þeirra ráða og umsagnar yrði leitað um
allt, er máli skipti, en opinberlega átti
hún ekki að koma fram.
Ef Miðstjórn vill gefa út svofellda
yfirlýsing skal ég, ef vill, taka úrsögn
mína aftur. G.H.“
Að þessu vill miðstjórnin ekki ganga,
en samþykkir aftur á móti svofellda
yfirlýsingu: „Að gefnu tilefni lýsir
miðstjórn Sjálfstæðisflokksins yfir því,
að yfirlýsing sú sem samþykkt var 9.
þ.m. á fundi hennar um utanför alþing-
ismanna flokksins felur eigi í sér neitt
vantraust á þeim og lætur þess enn-
fremur getið að hún ætlast til að þessi
skýring fylgdi, ef yfirlýsingin yrði birt.“
Á næsta fundi, 31. marz, er lagt fram
símskeyti frá Sveini Björnssyni, Einari
Arnórssyni og Guðmundi Hannessyni til
Sjálfstæðisflokksins og er það svo-
hljóðandi: Eventually possible solution
Iceland minister express Icelandic point
of view Zahle dainish. stop King
declares theoretical question shall
remain unsettled communicates Ice-
land no alteration resolution during
his govering time counsil negotiations
notified Danmark Zahles signature wire
express if acceptable. (Á íslenzku:
Lausn e.t.v. fáanleg, ef íslandsráðherra
lýsir áliti fslendinga og Zahle Dana
stop Konungur lýsir yfir að (form)-
fræðileg atriði skuli óleyst tilkynni fs-
land (að) engin breyting (verði) gerð
á ályktuninni í stjórnartíð hans. Niður-
stöður (af viðræðum í ríkisráði til-
kynntar (í) Danmörku, undirritaðar af
Zahle. Hraðsímið ef (þetta er) sam-
þykkt, þ.e. lausn er e.t.v. fáanleg _ á
stjórnarskrármálinu, ef ráðherra fs-
lands gefur út yfirlýsingu um umræður
í ríkisráðinu og Zahle gefur út yfirlýs-
ingu til Dana — og einnig ef fyrirvar-
inn er látinn standa óbreyttur í stjórn-
artíð Kristjáns X). Fundurinn samþykkti
að svara þessu skeyti stutt og laggott:
„We consider proposed solution unac-
ceptable", Centralcommittee Eggerz,
Kristjánsson. (Á íslenzku: Við teljum
lausnina, sem stungið er upp á, óað-
gengilega. — Miðstjórnin (sign) Eggerz,
(Björn) Kristjánsson).
Næstu fundir flokksstjórnarinnar
eru ekki haldnir fyrr en þremenning-
arnir eru komnir aftur heim frá Dan-
mörku. Þá er kallaður saman fundur
um miðjan apríl „til að heyra mál
þeirra þriggja, sem verið höfðu kon-
ungsgestir. Sveinn Björnsson gat þess
í upphafi að tillögur þær, sem þeir fé-
lagar hefðu meðferðis, mætti eigi sýna
öðrum en þingmönnum og flokksstjórn-
armönnum, og gerði þá kröfu til fund-
armanna að þeim yrði haldið leyndum.
Var það samþykkt."
Þá las Einar Arnórsson tillögurnar
fyrir fundarmönnum.
En á næsta fundi óskar Björn Krist-
jánsson eftir því „að fá afrit af skjal-
inu, svo að unnt væri í næði að athuga
málið, áður en afstaða væri tekin til
þess.“ Einar Arnórsson taldi að þre-
menningarnir ,.yrðu þó að talast við um
það áður.“ Og enn er þjarkað um þetta
á næsta fundi. Þá spyr ráðherra „hvort
fengizt gæti afrit af tillögunum til þess
að senda þingmönnum úti um land.“ Að
því búnu gengu þrem< nningarnir á
eintal, en svöruðu svo þessari málaleit-
an: „Af því við játurn að orðalag standi
til bóta, viljum við ekki láta fram 3kjal-
ið, en viljum láta í té yfirlvsir.,. nm
hvað við teljum fáanlegt og hverju við
viljum ganga að.“
Á næsta fundi (þá er Eirci Arnórs-
son orðinn ráðherra) játa þreiuenning-
arnir að tilboð þeirra fullnægi ekki
fyrirváranum „og voru þá taldir þeir,
sem ekki vildu víkja frá honum, þeir
Benedíkt Sveinsson. Bjarní frá Vogi.
Björn Kristjánsson, Jósef Björnsson
Sig. Eggerz og Skúli Thoroddsen “ Þre-
menningamir voru þá spurðir. hvort
þeix nldu halda málinu til streitu, ,,en
kváðust eigi svara því að sinni."
Er nú um mál þetta fjallað fram og
aftur, en að því kemi svo að Sigurði
Eggerz og Einai árnórssyni lýstur
saman á fundi ■ S.iálfstæðisflokknum,
sem haldinn var » 1 kemislustofu (há-
skólans í Alþingi) 8. júli 1915, kl. 8
e.h. Sigurður Eggerz boðaði Þ-umvarps-
stuðningsmenn sina „til fundar v'xð sig“
og sóttu fund bennan í upphafi en
vantaði Þórarin Benediktsson og Jón
Jónsson frá Hvanná, sem báðir komu
síðar.“
„Sigurður Eggerz hóf umræður um
stjórnmálahorfurnar, talaði spaklega
um aðferð þremenninganna, að hún
hefði eigi verið svo sem vera bæri. Því
næst rakti hann skilmála staðfestingar-
innar (á stjórnarskrárfrumvarpi Al-
þingis) og sýndi fram á að þeir gengi í
móti skilyrði Alþingis.
Einar Arnórsson svaraði og rakti
skilyrðin frá sínu sjónarmiði.
Ræddu þeir þetta með sér langa
stund. Nokkrir aðrir tóku til máls.
Þau boð voru gjörð Einari Arnórs-
syni, að eigi skyldi gjöra neinar ýfing-
ar við hann, ef hann tæki við eftirfar-
andi þingsályktunartillögu, sem Sig.
Eggerz bar fram: „Alþingi ályktar að
lýsa yfir því, að það telur sig óbundið
af öðmm skilmálum fyrir staðfesting
stjórnarskrárinnar en þeim, sem felast
í fyrirvara Alþingis 1914.“
Einari þótti þetta vera grímuklædd
vantraustsyfirlýsing og kvaðst eigi
mundu ganga að henni. Þó bafði Sig-
urður tekið fram að tillagan yrði eigi
borin fram sem vantraustsyfirlýsing.
Bjarni Jónsson frá Vogi spurði Einar
þá, hvort hann mundi eigi að henni
ganga, ef hún væri borin fram þegj-
andi, en honum gæfist kostur á að geta
þess, að hann skildi hana eigi sem van-
traust. Því neitaði Einar, en kvaðst
mundu ganga að því, ef framsögumaður
tillögunnar hefði slík orð um.“
Geta má þess að fundi var fram hald-
ið næsta dag, en ekkert þokaðist í sam-
komulagsátt. En svo dregur til tíðinda
á fundi í Sjálfstæðisflokknum 9. júlí.
Þá var fyrst borin fram tillagan um
skilmála fyrir staðfestingu stjórnar-
skrárinnar, sem Einar hafði ekki viljað
sætta sig við á rökræðufundinum með
Sigurði Eggerz, og er hún samþykkt að
viðhöfðu nafnakalli. Já sögðu: Björn
Kristjánsson, Hjörtur Snorrason, Bjarni
Jónsson frá Vogi, Kristinn Daníelsson,
Hákon Kristófersson, Benedikt Sveins-
son, Sigurður Eggerz og Skúli Thor-
oddsen. Nei sögðu: Sveinn Björnsson og
Einar Arnórsson. Magnús Pétursson,
Karl Finnbogason og Karl Einarsson
greiddu ekki atkvæði.
„Þá spurði Sigurður Eggerz hvort
menn mundu vilja vinna saman. Einar
Arnórsson og Sveinn Björnsson kváð-
ust eigi geta unnið með þeim er sam-
þykkja vildu tillöguna. Gengu þeir þá
af fundi.“
Meðan á þessum átökum stóð, hafði
Einar Arnórsson verið skipaður ráð-
herra. Það gerðist 4. maí 1915, en sama
dag var Sigurði Eggerz veitt lausn frá
ráðherraembættinu. Einar Arnórsson
taldi það meginhlutverk sitt að fá stað-
festingu konungs á stjórnarskránni og
koma fánamálinu í höfn. Og 20. júní
hlaut stjórnarskrárfrumvarpið staðfest-
ingu konungs sem jafnframt ákvað að
þríliti fáninn skyldi vera sérfáni fs-
lands. Var þetta raunar hinn merkasti
atburður, því að með staðfestingunni
var o.'.a. gert ráð fyrir að konur fengju
kosningarétt og kjörgengi til jafns við
karlmenn. Kosningaréttur færðist niður
úr 30 árum í 25 ár, ráðherrum mátti
fjölga og tölu þingmanna breyta með
einföldum lögum.
Það vekur athygli að Sjálfstæðis-
flokkurinn virðist ekki koma saman til
fundar fyrst eftir að Einar Arnórsson
tekur við ráðherradómi og konungur
staðfestir stjórnarskrána. Þremenning-
amir höfðu á fundi í flokksstjórn
S j álístæðisflokksins 19. apríl verið
spurðir að því, hvort þeir vildu „halda
málinu til streitu," en kváðust ekki
vilja svara því. Síðan er ekki haldinn
fundur í flokknum, ef marka má funda-
gerðai-bókina, fyrr en 7. júlí, eða um
tveim mánuðum eftir að Einar Arnórs-
son verður ráðherra. Þá kallar hann
sam-n á fund alla þá „er samvinnu
höfðíi i fyrra og auk þeirra Jón Þor-
kelsson. Hafði verið ætlazt til að Sig-
urður Eggerz boðaði í félagi við Einar,
en fyrir misskilning fórst fyrir,“ segir í
herraembætti.
fundargerð þennan dag og má lesa n11^1
línanna, hvernig samkomulagið hefur
þá verið orðið milli þessara tvegfií®
forystumanna Sjálfstæðisflokksins. , *
þessum fundi átti að reyna „að kljá a
enda deilur manna,“ en ekki virðist P®
hafa leitt til neinnar jákvæðrar n1
urstöðu. Síðan hittast þeir Sigurðú^
Eggerz og Einar Arnórsson gráir fyrl
járnum á fyrrnefndum fundi 8. júlí- ®
í ágúst magnast svo deilurnar 1111
þeirra og fylgismanna þeirra, að UP,P
úr sýður, eins og vikið verður að ne
á eftir.
Nú er að geta afstöðu Hannf3
Hafsteins og þá með tilliti til Þ®
uggs, sem gætir á fundi Sjálfstseð'
flokksins 15. febr. 1915, þegar talað
um að hann sé farinn með Botniu
Seyðisfjarðar. Kvíði sj álf stæðisrnan11^
yfir því, að Hiainniesii muni ernn eí ^
sinni vera ætlað ráðherraembættið,
ástæðulaus. Konungur kvaddi n£Lg
einungis á fund sinn til að raeða
hann um lausn á stjórnarkreppunn1-
almennt talið að það hefði verið
ábendingar Hannesar HafsteinS, 9 ,a
konungur boðaði utan þrjá fyrrnern j,
þingmenn úr meirihluta flokknum a
þingi, þá Einar Arnórsson, ®v
Björnsson og Guðmund Hanness
Ekki þarf að lýsa því að megn óán1®^
ríkti
val þremenningannia, eins og
me«
1 forystuliði sjálfstæðismanna
má lesa út úr fundagerðunum fra.
um tíma, enda hefur vafalaust w®18,^
eldri stjórnmálakempum flokksins P ^
fram hjá sér gengið. Kenndu .
óánægðu Hannesi Hafstein um að s.
ungur sneri sér ekki beint til
stjórnarinnar. Má vera að hann g
átt einhvern þátt í því, en þó er
að hann benti ekki á þremenning
eins og síðar verður að vikið.
★ * ,.tseð9
Áður en lengra er haldið er a a,
til að líta inn á fund sj álfstæðis10® ;j]i
meðan átökin voru hvað hörðust ^
þeirra tveggja fylkinga, Sern
voru að riðla flokknum. , að
Jörundur Brynjólfsson er 86 ar
aldri og sá núlifandi fslendingnr’ ^i'S
kvað lengst hefur fylgzt með °S
þátt í stjórnmálabaráttunni u^anfur)da'
og innan. Eins og fram kemur af oJ.g-
bók Sjálfstæðisflokksins, er liann jjgjjií
inn þátttakandi í störfum .-g ern’
1915 og man vel atburði, enda n*! ^gjjr,
Um þessar mundir, og þó n°kkrU agjð
hafði hann gengið í verkamanna ^gi
Dagsbrún. Kaupamenn, sem hann , eji
unnið með að heyskap í Borgarf1 ' ^
24
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS