Lesbók Morgunblaðsins - 24.05.1970, Page 20

Ir hönd síns flokks „að samkomulags-
tilraunum af hans hendi við heima-
stjórnarmenn á þeim grundvelli sem
þær höfðu byrjað, væri lokið.“ Hann
gat þess jafnframt að flokkurinn hefði
samþykkt „að lýsa yfir, að hann vildi
ekki ganga á móti sjálfstæðismönnum
á þessu þingi, ef þeir mynduðu stjórn.“
Framsóknarmenn genigu svo af fundi,
en sjálfstæðismenn héldu umræðum
áfram. En kl. 6 eftir hádegi þennan
sama dag, 20. des., bar Sigurður Eggerz
„upp þá tillögu, að einn maður væri
tilnefndur er leitaði fyrir sér um fylgi
til að taka að sér stjórn og féllst fund-
urinn á það.“ En athugun þessi skyldi
vera óskuldbindandi „þangað til flokkn
um yrði kunnug öll skilyrði." Var Sig-
urði Eggerz þá falið að gera þessa til-
raun og fengi frest til næsta dags.
Fimmtudagskvöldið 22. des. er aftur
haldinn fundur í Sjálfstæðisflokknum.
Þá biður Benedikt Sveinsson um að
bætt sé við bókun síðasta fundar: „Bene
dikt Sveinsson tók það fram, að þessi
atkvæðagreiðsla næði einungis til þess-
arar tilraunar (þ.e. að skipaður yrði
einn ráðherra), en að menn væru alls
óbundnir, ef aðstaðan breyttist, svo sem
ef samvinna tækist að nýju um þriggja
ráðherra stjórn og mætti sá er fyrir val
inu yrði nú ekki skoða það sem neitt
gabb, þótt menn þættust þá með öllu
óbundnir." Kom síðar í ljós að þessi
bókun Benedikts Sveinssonar var síður
en svo út í hött, því að með henni var
tryggt, að ekki var hægt að halda því
fram síðar, þegar Björn Kristjánsson
hafði verið kosinn ráðherraefni Sjálf-
stæðisflokksins, að þingmenn hans
hefðu svikið Sigurð Eggerz. Af gamalli
og sárri reynslu hefur Benedikt grun-
að, að klofningur gæti orðið í röðum
sjálfstæðismanna vegna þófs þessa og
því hyggilegast að hafa vaðið fyrir neð
an sig.
„Sigurður Eggerz skýrði frá því (á
þessum fundi), að hann hefði fengið
góðar undirtektir Framsóknarflokksins
undir málaleitan sína“ — og er það
skýringin á þeim drætti, sem nú er orð-
inn. Sæmilegt útlit virðist að mati Sig-
urðar vera fyrir stuðininigi framsóknar-
manna við hann, en þó er allt í lausu
lofti. Sigurður Eggerz hefur ekki hug
á því að gefast upp, en þá skýrir
Bjarni Jónsson frá Vogi frá því, að „við
hann hafði verið gjört það tilboð frá
heimastjórnarmanna hálfu, að Jón
Magnússon tæki forsætisráðuneytið í
blandaðri stjórn, er gæfi þá yfirlýsing,
að hún muni vinna að því af fremsta
megni að þjóðin nái fullum yfirráðum
yfir öllum sínum málum og muni ekki
afráða neitt í sjálfstæðismálum þjóðar-
innar án vilja og vitundar þeirra þing-
flokka, sem veita henni fylgi sitt.“ Síð-
an urðu nokkrar umræður um það,
hvort tilnefningin á ráðherraefni (Sig.
Eggerz) mætti skoðast endanleg fyrir
flokkinn, ef aðstæður breyttust, „þann
ig að þessu boði yrði tekið, þar sem þá
var gengið út frá eins manns stjórn
Sjálfstæðis- og Framsóknarflokkanna“,
en engin ályktun var gerð. Virðist and-
rúmsloftið nú orðið allvandræðalegt,
þótt ekki sé það beinlínis lævi blandið.
Á daginn kemur að nú fer að ganga
saman með sjálfstæðismönnum, heima-
stjórnarmönnum og framsóknarmönnum,
eftir að Heimastjórnarflokkurinn hef-
ur lýst yfir því, að ný þriggja manna
stjórn eigi að vinna að því öllum árum
að þjóðin nái fullum yfirráðum yfir
öllum sínum málum. Tveir fundir eru
haldnir um málið 22. des. annar fyrir
hádegi, eins og fyrr getur, hinn síðari
um kvöldið. Þá barst fundinum svolát
andi fundarbókun frá Framsóknar-
flokknum: „Ár 1916, hinn 22. des. kl.
9 e.m. Var fundur haldinn í hinum ný-
stofnaða þingflokki.
Fram var lagt og lesið upp eftirrit
úr fundabók Sjálfstæðisflokksins af 19.
fundi flokksins í dag.
Út af eftirriti þessu lýsti fundurinn
Björn Kristjánsson
þessu yfir í einu hljóði:
„Fundurinn lítur svo á, að í orðun-
um: „að þjóðin nái fullum yfirráðum yf
ir öllum sínum málum“
felist skýlaus krafa um fullveldi þjóð
inni til handa. Sigurður Jónsson, fund
arstjóri.“
ísinn er brotinn. Langþráð takmark
er nú ekki langt undan, myndun fyrstu
þriggja flokka stjórnar á íslandi, og
ein'huga baráttu allra flokka fyrir loka
sigri í sjálfstæðismálinu, að vísu undir
forsæti Heimastjórnarflokksins, en
vart er unnt fyrir sjálfstæðismenn að
fá öllum sínum óskum framgengt. Sú
staðreynd, að Heimastjórnarflokkurinn
var fús til að berjast fyrir lokatak-
markinu, fullveldi þjóðarinnar vó meira
en metnaður flokksins og þröng flokks
sjónarmið sjálfstæðismanna. Þannig er
málið enn sett í gerð miðstjórnarinnar,
en þá gerast þau óvæntu tíðindi að
Sigurður Eggerz hlýtur ekki þann
stuðning sem hann óskar og telur flokk
inn hafa lýst á sig vantrausti. í funda-
gerðarbókinni er þessum átökum lýst
svo, 22. des.:
„Formaður Heimastj órnarf lokksins,
Guðm. Björnsson landlæknir, kom á
fundinn. Þakkaði hann innilega fyrir
hönd flokks síns undirtektir Sjálfstæð-
isflokksins undir málaleitun flokksins
og fundabókareftirrit, sem honum hafði
verið sent. Lýsti yfir að það hefði verið
samþykkt athugasemdalaust af flokkn-
um í einu hljóði.
Formaður skýrði frá að Jón Magnús-
son hefði komið til sín sem formanns
Sjálfstæðisflokksins til að fá vitneskju
um val á ráðherraefni flokksins. Urðu
því næst nokkrar umræður um ráð-
herrakosninguna og var þá gengið til
kosninga. Þeir menn er kunnugt var að
flokkurinn helzt hafði augastað á, þeir
Björn Kristjánsson og Sigurður Egg-
erz, gengu út á meðan. Kosning var
leynileg, á prentuðum seðlum. Atkvæði
féllu svo, að Björn Kristjánsson hafði
fengið 5 atkv., Sigurður Eggerz 4 og
Bjarni Jónsson 1. Þá var kosið aftur
bundnum kosningum milli þeirra
tveggja, er flest atkvæði fengu, og
hlaut Björn 5 og Sigurður 5 atkv. Sig-
urður hafði lýst yfir, áður en kosning
fór fram, að hann gengi úr flokknum, ef
hann næði ekki kosningu. Eftir kosn-
ingarnar gekk hann af fundi og kvaðst
taka þær gildar, að hann hefði ekki náð
kosningu (yfir þessa síðustu setningu
er strikað, en skrifað fyrir ofan „og
kvaðst sjá, að hann hefði ekki nóg fylgi
til þess að hann vildi taka að sér
stjórn"). Ræddu fundarmenn nokkuð
þessi úrslit, hversu úr mætti skera, þar
sem jöfn voru atkvæði. Var borið und-
ir atkvæði, hvort hafa skyldi hlutkesti,
en það fellt með öllum greiddum at-
kvæðum. Stungið var upp á að tilkynna
væntanlegum forsætisráðherra úrsiitin
en því var skotið á frest til morguns
kl. 10 árdegis.
Kristján X
Þá var kosinn formaður flokksins á
þingi, Karl Einarsson og ritari Kristinn
Daníelsson."
Á fundi, laugardaginn 23. des. kl. 10
árdegis, er gerð samþykkt í þingflokki
Sjálfstæðisflokksins, þar sem segir:
„Fundurinn ályktar að tilkynna vænt
anlegum forsætisráðherra, hvernig kosn
ing um ráðherraefni flokksins hefir fall-
ið og velji hann milli þeirra. Þetta skal
þó ekki gjört móti vilja ráðherraefna.
Jafnframt lýsir fundurinn yfir, að
flokkurinn veiti fylgi sitt hvorum sem
við tekur.“
Þannig reynir þingflokkur sjálfstæðis
manna að komast hjá því að taka af-
stöðu og gera upp á milli Björns Krist-
jánssonar og Sigurðar Eggerz, Reynd-
ist það hyggilegt. Þegar Sigurður Egg-
erz varð ráðherra, hafði hann getið sér
gott orð sem þingmaður og var vel lát-
inn af alþýðu manna. Hann hafði verið
kosinn á þing sem utanflokka, og enda
þótt hann hefði látið allmjög að sér
kveða á Alþingi var engan veginn litið
á hann sem foringja sjálfstæðismanna.
Á námsárum sínum hafði hann, líkt
og Hannes Hafstein, haft lítinn áhuga á
stjórnmálum, en sökkt sér þeim mun
meira niður í skáldskap. Hann var vin-
ur Jóhanns Sigurjónssonar og höfðu
þeir og félagar þeirra fremur en hitt
haft eldiheita landvamiarhuigsjónina í
flimtingum. Sigurður var óvænt kosinn
ráðherraefni sjálfstæðismanna 5. júlí
1914, aðeins 39 ára að aldri, en gengið
fram hjá gömlu sjálfstæðiskempunum.
Skúli Thoroddsen tekur það illa upp.
1 Þjóðviljanum segir að enginn hafi
lengi vel fengið nema sárafá atftvæði,
þrátt fyrir smölun. En eftir margítrek-
aðar kosningar „er menn voru orðnir
þreyttir og til vandræða horfði og kos-
ið var að síðustu milli tveggja, er á
flest atkvæðin slömpuðust“, hafði Sig-
urður Eggerz fengið 13 atkv. „Varð
það þá ofan á, að þetta yrði að gilda.“
Lögrétta segir að Skúli sé „svo gott
sem fylgislaus í þingflokknum."
Eins og af þessu má sjá, stendur Sig-
urður Eggerz nú í sporum Skúla Thor-
oddsens 1914 og virðist jafnsár og
hann þá. Sjálfstæðismenn bera ekki
gæfu til að standa við bakið á nein-
um leiðtoga, þegar á hólminn kemur,
allt lendir í innbyrðis klofningi, sem
býður hættunni heim. Athyglisvert er
að Skúli Thoroddsen leikur sama hlut-
verkið 1914 og þegar Björn Jónsson
situr í ráðherrastól.
Því má bæta hér við að litlu munaði
að tveir þversum-menn yrðu ráðherrar
í fyrstu samsteypustjórn Jóns Magnús-
sonar, því að framsóknarmenn höfðu
á fundi 23. des. 1916 kosið Benedikt
Sveinsson ráðherraefni sitt í stjórninni.
Þorsteinn M. Jónsson, sem man vel at-
burði, minnist þess er hann gekk á fund
Jóns Magnússonar, ásamt ólafi Briem,
að tilkynna honum valið. Þegar þeir
komu á fund Jóns og skýrðu honum
frá, hvern flokkurimm ósikialðli eftir að
fá í landstjórnina, neitaði Jón að verða
við þeirri ósk flokksins, aegir Þor-
steinn í bók sinni „Stofnsaga Framsókn-
arflokksins," og taldi „að val flokksins
væri ekki í samræmi við samkomulag
það, sem gert hefði verið á milli flokk-
anna um skipun landstjómar. Svaraði
hann að þeim bæri að velja ráðherra
úr sínum flokki en ekki úr öðrum flokk
um. Kvaðst hann skyldi taka við hverj-
um sem væri í stjórn með sér af þeim
þingmönnum, er væru í flokki sendi-
manna." Með þessi svör Jóns Magnús-
sonar fóru Þorsteinn og Ólafur aftur
á fund flokks síns, og á kvöldfundi
þennan sama dag varð að samkomulagi
að tilnefna Sigurð Jónsson í Yztafelli,
ráðherraefni flokksins, en hann hafði
verið heimastjórnarmaður, og því e.t.v.
meir að skapi Jóns Magnússonar, sem
hefur síður viljað hafa tvo þversum-
menn í stjórn sinni og er það skiljan-
legt. Hitt vair og að Sig. í Yztafelli var
eindreginn „Jónasarmaður" og hefur
það ekki sízt ráðið endanlegu vali, því
að Jónas Jónsson frá Hriflu var þá þeg
ar orðinn atkvæðamikill og hélt fram
„sínum mönnum." Sigurður í Yztafelli
hafði fengið 1 atkv., þegar kosið var
leynilegri atkvæðagreiðslu um ráðherra
efnið, Benedikt Sveinsson 6 atkv. og
Magnús Guðmundsson 2 atkv, en hann
var langsum-maður. — Atkvæði fóru
eftir flokkslínum, því að af sex sjálf-
stæðismönnum, sem studdu hinn nýja
flokk voru fjórir gamlir þversum-
menn þar á meðal Þorsteinn M. Jóns-
son og Jörundur Brynjólfsson sem nú
sat fundi flokksins, og tveir langsum
(hinn var Ól. Briem), en tveir höfðu
verið heimastjórnarmenn — (hinn var
Einar Árnason). Þorsteinn M. Jóns-
son segir að stofnendur Framsóknar-
flokksins hafi verið sammála um „að
hinar gömlu flokkadeilur um samband-
ið við Dani væru að falla niður og
sýnilegt að Alþingi gengi óskipt í sjálf-
stæðiskröfum og því bæri hinum nýja
flokki að einbeita sér að innanlands-
málum, jafnframt því sem hann vildi
beita sér fyrir að fslendingar næðu sem
fyrst fullveldi og fengju öll mál í sinar
hendur.“
Þegar við'brögð Jóns Maiginiússoniar við
óskum framsóknarmanna um, að Bene-
dikt Sveinsson yrði ráðherra, eru höfð
í huga, er skiljanleg svofelld bókun í
fundagerðarbók Sjálfstæðisflokksins 27.
des.: „Benedikt Sveinsson vakti máls á
því, að væntanl. forsætisráðherra hefði
sett sig á móti því, er komið hefði til
orða, að Framsóknarflokkurinn tilnefndi
hann sem ráðherraefni sitt. Hefði hann
með því gengið á gjörðar sættir og boð
Heimastj.manna, að ef þeir réðu forsæt-
inu létu þeir afskiptalaust val hinna
tveggja; væri því Sjálfstæðisflokkurinn
í rauninni laus allra mála um samkomu
lagið. Vildi þó ekki ráða til þess, held-
ur hins að vera á verði ef líkt kæmi
fyrir. Magnús Torfason tók undir
þetta. . . “
Á ★
Eftir þessi málalok snýr þingflokkur-
inn sér aftur að venjulegum þingstörf-
um og fjallar um þá málaflokka, sem á
dagskrá eru. Björn Kristjánsson er síð
an valinn fjármálaráðherra Sjálfstæðis
flokksins í stjórn Jóns Magnússonar,
en Sigurður Eggerz kemur ekki á
næstu fundi í þingflokknum og virðist
nú sem úrsögn hans úr floklcnum sé end
anleg. En samherjar hans reyna að líta
fram hjá úrsögn hans úr flokknum og
á fundi laugardaginn 13. jan. 1917 er
hann tilnefndur í miðstjórn flokksins,
ósamt Benedikt Sveinssyni, Bjarna frá
Vogi, Kristni Daníelssyni, Skúla Thor-
oddsen og utanþingsmönnunum ólafi G.
Eyjólfssyni og Páli Gíslasyni.
Á fundi, sem haldinn er 4. maí, kemur
Sigurður Eggerz enn til skjalanna og
skrifar undir merkilegt bréf, ásamt öðr
um gömlum kempum í Sjálfstæðis-
20 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
24. maí 1970