Lesbók Morgunblaðsins - 22.11.1970, Blaðsíða 12

Vesturlilíð Austurdaisins er snarbrött með höm rum og skriðum, þegar keniur inn imdir Nýjabíe.
Á slóðum
Bólu-H j álmars
í Austurdal
Fraanhald af bls. 3.
uldsson er fjárríkur og þar að
auki stórbokki. Enn eru far-
dagar, vor i Austurdal, vall-
lendið grænt og lofar góðu.
Og enn er verið að flytja;
hestar, fólk og fjárrekstur
mjakast fram með ánni. Nýja-
bæjarbóndinn er að yfirgefa
dalinn eftir fimm ára storma-
sama búsetu. En bústofninn
hefur fimmfaldast í Nýjabæ;
ærnar eru nú hálft hundrað.
Þau hjón eru barnlaus, en Guð-
ný er þunguð; hún situr á
hesti og förinni er heitið á
æskustöðvar hennar í Blöndu-
hlíð. Á þessari stundu er þó
mjög óljóst hvað muni bíða
þeirra þar. Þau hafa naumast
um margt að velja.
Fylgdin er ekki fjölmenn;
með þeim er til halds og
trausts Gísli Árnason frá
Skatastöðum, kallaður hinn
sterki. Hér er aðeins um eina
leið að ræða, þau eru nauð-
beygð til að fara framhjá
garði á Merkigili. Og þó hafa
þau ástæðu til að óska sér, að
þau gætu fremur farið aðra
leið. Hjálmar skáld Jónsson,
sér, að Jón bóndi gengur í
veg fyrir þau. Það boðar naum
ast gott. Hann er líklegur til
alis og Hjálmari er nú brost-
inn kjarkur í viðureigninni við
stórbokkanna, Jón á Merkigili
og Guðmund í Ábæ. Þeir hafa
staðið saman gegn honum; séð
ofsjónum yfir aukningunni á
fjárstofni Hjálmars, jafnvel
vænt hann um þjófnað. En
Hjálmar er meinlaus og leitar
ekki á menn að fyrra bragði.
Hann er seinþreyttur til vand
ræða, en særist illa og man
misgjörðir lengi. Þau persónu-
einkenni hans, sem menn höfðu
áður veitt eftirtekt í Eyjafirði,
þau höfðu fremur ágerzt og
orðið skýrari: Viðkvæm lund,
einlægt þakklæti gagnvart vel-
unnurum, en gegndarlaus heift
ef ósanngirni var beitt að hans
dómi. Hann hafði staðið höllum
fæti i Austurdal, margt höfðu
nágrannar hans gert honum til
skapraunair. Leiðin að Nýjabæ
lá nánast um hlaðið hjá þess-
um óvinum hans og öfundar-
mönn-um. Þeir höfðu góða að-
stöðu til að fylgjast með ferð
um hans. Og nú hafði Hjálmar
gefizt upp á þessu óvinveitta
nágrenni.
Ekki er líklegt, að Jón Hösk
uldsson hafi harmað brottflutn-
ing Hjálmars, samt getur hann
ekki látið Nýjabæjarbóndann
fara óáreittan. Hann þarf að
velgja honum undir uggum,
fyrst hann á leið um hlaðið.
Hvernig væri að reyna eitt
bolabragð að lokum: Þjóf-
kenna einyrkjann í kveðju-
skyni? Ein spýta á klyfjahesti
er ekki lakari átylia en hvað
annað. Raunar skiptir hún sjálf
engu máli. Aðeins það að fá
hatrinu útrás. Þeir Jón og
Hjálmar rjúka saman, takast
fangbrögðum, veltast hvor yfir
annan i grængresinu. Þeir
greiða ekki högg; kunna, ekki
listina að gera andstæðinginn
óvigan með hnefahöggi undir
höku eða i maga. En þeir
stympast eins og tarfar; þann-
ig hafa Islendingar jafnan átzt
við siðan þeir hættu að nota
sverð og spjót.
Guðný horfir á viðureignina
óttaslegin, nánast lömuð, en
megnar ekki að koma bónda
sínum til hjálpar. Annað er
með Gísla sterka. En hann
veitir ekki Hjálmari lið, nema
sigurvænlega horfi fyrir Jóni.
Saman hefðu þeir Hjálmar get
að tekið Jón og fleygt honum
niður I gljúfur. En Gísla
sterka kemur þessi viðureign
ekki við; bezt er að þeir geri
sjálfir upp reikningana, ein-
yrkinn og stórbóndinn. Hins
vegar veitir hann þeim, er und
ir verður hverju sinni. Líklega
er spýtan gleymd; liggur hún
ekki þarna í grasinu? En hús-
freyjan kemur út úr bænum á
Merkigili. Heyrir kvak vor-
fugla í bliðunni og sér að mik-
ið er um að vera. Ingibjörg á
Merkigili lætur ekki afskipta-
laust, að maður hennar ólmast
eins og óður hundur í áflog-
um. Hún reynir sáttaumleitan
ir. En réttlát reiði hefur nú
svo um munar náð tökum á
Hjálmari frá Nýjabæ; hann
hyggur að þar muni liðveizla
komin til handa Jóni. Spýtan
skal gera hana óvirka. Óður af
bræði sveiflar Hjálmar greni-
fjöiinni. Imgibjörg hiýtur
áverka á hendi; hún sér að hér
er naumast við menn að eiga
og engin sáttaorð stoða. Hún
hafði ekki ætlað að magna
átökin; aðeins bera klæði á
vopnin, ef svo mætti segja. Síð
ar komst Hjálmar að því og lét
hana njóta þess. En núna; hér
stendur hann með spýtuna og
Jón nálega óvígur af mæði.
Hefur hann ekki sigrað stór-
bokkann, þrátt fyrir allt?
Kannski, en við nánari athug-
un er spýtan næsta ómerkileg.
Hún verður eftir. En kveðju-
athöfninni er lokið. Hjálmar
getur haldið áfram. Haldið
fram yfir einstigi gilsins og
síðan sem leið liggur út Kjálk
ann. Fram undan er mikið basl,
búskapurinn og árin í Blöndu
hlíðinni.
7
Hvað hefur d-rifið á daga
Hjálmars í fimm ár, frá því
hann flutti frá Bakka í Öxna
dal? Hann hefur efnazt. Fyrsta
árið tíundar haran 2,5 la-usa-
fjárhundruð. Eftir fjögurra
ára búsetu í Nýjabæ, er hon-
um gert að greiða fimm fiska í
aukaútsvar. Og vorið 1829 telj
ast lausafjárhundruðin 6 orðin.
En hér í Austurdal, hvað er
til marks um fimm ára búsetu
og efnalegan uppgang. Næstum
ekkert. Minningin um Hjálmar
Jónsson lifir í bókum. Hún ligg
'ur að vísu í loftinu i Austur-
, dal, en hin sýnilegu spor eru
horfin.
Við erum komin heilu og
höldn-u yfir brúna á Jökuisá
austari. Troðningarnir sveigja
íram að Merkigili. En jepp-
inn er látinn reyna krafta sína
við brekkurnar, sem risa fyr-
ir innan. Þaðan verður aðeins
komizt spottakorn, unz Ábæj
ará verður fyrir, vatnsmikil og
syngjandi fjörug i sumarblíð-
unni. Á hinum bakkanum
stóð Ábær. Aðeins kirkjan
stendur uppi. Hit-t eru rústir
einar. Hér er logn og mikil
kyrrð, utan sá niður, sem verð
ur af ánni. Hitinn er um 20
stig; þannig verða þeir dagar
sumiairsins i Austurdal, þegar
sólin skín í mildri sunnanátt
og ilmur úr lyngi fyllir loft-
ið. Nýrúnar ær stefna innúr,
staðfastar á svipinn með lömb
í eftirdragi, líkt og þær viti af
sérstökum áfangastað, öðrum
betri. Ef ekki blasti við bær-
inn á Skatastöðum, handan ár
innar, gæti maður haldið, að
hér væri einungis afréttur. Þvi
lík afskekkt. En þeir eru víst
engir veifiskatar á Skatastöð-
um; engin uppgjöf í búskapn
um þar.
Hjálmar bóndi í Nýjabæ átti
góða granna á Skatastöðum.
Þangað fór hann sér til and-
legrar upplyftingar, þegar inni
var þröngt, einkum að vetrar-
lagi. Þá rennur Jökulsá milli
skara, ferleg á að líta, en þver
hniptir skaflar og snjóhengj.-
u-r siúta allar götur fram á
skarirnar. Þannig verður skafl
inn, sem jafnan leggur sunnan
í lægðina í Stórhól; þar er
mikill bratti niður i kolmórauð
an stren-g árinnar. Leiðin að
Skatastöðum frá Nýjabæ ligg-
ur framhjá garði i Ábæ. Guð-
mundur bóndi Guðmundsson
gefur gaum að ferðum Hjálm-
ars þangað. En hvorki er lík-
legt, að hann bjóði gestinum
inn að ganga, né heldur lík-
legt, að Hjálmar þiggi slíkt
boð. Guðmundur í Ábæ er
einn af óvinum Hjálmars;
hrokafullur og yfirgangssamur
við einyrkjann í Nýjabæ eins
og Jón á Merkigili.
8
Vetur 1828. Aðeins harmabelt
in skera sig út hvítum frer-
anum, þegar Hjálmar fetar sig
léttilega á harðfenninu út eft-
ir Austurdal. Förinni er heitið
að Skatastöðum. 1 Ábæ er all-t
með kyrrð. Guðmu-ndur bóndi
er innambæjar; hann er jafn-
aldri Hjálm-ars, lágur vexti,
dökkur á hár og harðlegur.
Hjálmar hafðd raunar heiðrað
hann með kveðskap:
„Hét Rógberi þrællinn þrár,
þýjum ölium verri . . .“
1 þá daga sveið undan sliku
níði. Menn lærðu það utanað
og höfðu það á hraðbergi.
Fleyg niðvísa varð ekki aftur
tekin; hún 1-aut sín-um lögmál-
um. Þetta var bezta vopn
Hjálimars og hann var fremur
óspar á það. Um leið fjölgaði
þeim, sem v-ildu honum bein-
liinis ill-t
Guðmundur í Ábæ er ednn
þeirra; þó á hann aila sökina
sjálfur. En það heldur ekki
fyrir honum vöku. Hann hefur
hugsað sit-t ráð og það hlakk-
ar i honum, þegar dætur hans
koma inn og se-gja honum að
nú hafi Hjálmar farið yfir tún-
fótinn á 1-eið út að Skatastöð-
um. Hann biður dætur sinar að
standa á verði og koma að
vörrmu spori og segja sér, þeg-
ar þær sjái tái fe-rða Hjálmars
frá Skatastöðum. Guðmundur í
Ábæ veit, að Hjálmar verður
að komast heim til gegninga
fyrir kvöldið. Nú er tækifæri
til að losna við þennan þrjóska
nágranna; láta líta svo út sem
slys hafi borið að höndum í
bröttum og glerhálum skaflin-
um við Stórhól. En vopnlaus
gengur Guðmundur í Ábæ
ekki til sliks verks. Hvað er
til fanga? Kirkjujárnið. Erfitt
gæti orðið fyrir Hjálmar að
eiga undir þau högg að sækja,
sem kirkjujárnið gæfi. Dætur
Guðmundar koma blaðskell-
andi in-n síðar um da-ginm og
segja, að nú sé Hjálmar
lagður af stað. Guðmund-
ur gengur með jámi-ð vest-
uir yfir Ábæjará og út eftir
brekkunum. Hann tekur sér
stöðu, rýnir í bláan skuggann,
bíður átekta. Hjálmar varvan
ur að hlaupa skaflinn; Guð-
mundur hafði fylgzt með þvi.
Það er áhætta, en Hjálmar er
fótfimur og hefur ekki meira
fyrir því, en að koma saman
miðiungs niðvisu. En þarna í
skaflinum gæti hann orðið í
næsta vonlítilli aðstöðu gagn-
vart árás. Hra-p niður í Jökulsá
og dauðinn er vís.
Niðurlag í næsta blaði.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
22. nóvember 1970