Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1970, Blaðsíða 2

i jötunni hjá kálfunum. Þessar
sögur lýsa einnig bersögli og
hirðuleysi í klæðaburði. Þær
sýna hispurslausan höfðingja,
djarfan alþýðumann, veraldar-
vanan guðsmann. Svona sögur
geta sýnt hvort tveggja —
hversdagsleikans mynd af
manninum sjálfum — og mis-
skilning og miskunnarleysi
þeirra, sem dæmdu hann.
Þessi mynd af sr. Hallgrími
Péturssyni breyttist þó nokk-
uð áður en langt um leið. Fljót-
lega fer að bera á einu atriði,
sem seinna kom mikið fram í
hugmyndunum um hann, fá-
tæktinni og bölinu. Það urðu
líka meira og meira sálmarnir
einir og aðallega Passíusálm-
arnir, sem trúmenn mundu og
þekkt». Menn af öðrum anda
en hann var, mátu þá einnig
mikils. Magnús Arason t.d., her
maður og stærðfræðingur, hafði
þá oftast í fórum sínum og þeir
funduzt á honum dánum er
hann drukknaði við Hrappsey
1728. Seinna breytast enn trú-
arskoðanir manna, en sr. Hall-
grímur Pétursson er samt í
heiðri hafður. Kemur þá enn
í hug manna ný mynd af hon-
um, s.s. á upplýsingartímunum.
Hann er skáld til eftirbreytni,
skáldskapur hans er siðalær-
dómur hvað sem trúarkenning-
um hans líður. Þessi skoðun á
sr. Hallgrími sést á einni merki
legri breytingu, sem Magnús
Stephensen í Viðey gerði á ein-
um sálmi hans. Hann setti í stað
inn fyrir: Krossferli að fylgja
þínum, orðin: Lífsferli að fylgja
þínum — fýsir mig Jesú kær.
Þessi mynd af sr. Hallgrími
Péturssyni hvarf einnig og í
Staðinn kom sú, sem algengust
var til skamms tima og sr.
Matthías Jochumsson átti sjálf-
sagt mestan þátt í að skapa með
alkunnu ágætis kvæði. Það er
hugmyndin um píslarvottinn sr.
Hallgrim — um þessa Jesú písl
armynd sem stynur á beð, og
maðkur og.ei maður sýnist sá.
Þó að þessi máttuga mynd
skáldbróður sr. Hallgrims sé
stórbrotinn skáldskapur um
hið guðlega skáld er svo vel
söng að sólin skein í gegnum
dauðans göng, þá er lýsingin
einhæf og ekki öll í samræmi
við sannfræði sögunnar, ef
menn vilja þá ekki una því, að
menn eins og Hallgrímur Pét-
ursson og Matthías Jochums-
son séu ekki einungis í sög-
unni heldur lika upp yfir hana
hafnir á góðri stund.
Hallgrími Péturssyni var alla
daga margt andstreymt, fátækt
og veikindi, en hann var hetja
í andstreymi sínu og gafst ekki
upp. Það var bjargföst trú
hans að örvæntingin væri synd
mót heilögum anda, eins og
hann lýsti svo kröftuglega í 16.
Passíus'álminum um iðrun Júd-
ásar. Þegar húsin brunnu ofan
af honum i Saurbæ sumarið
1662 orti hann: syrgja skal
spart — þó mista ég margt —
máttugur herrann lifir. Þegar
hann missti unga dóttur sína,
Steinunni, kvað hann: Nú ertu
leidd min ljúfa — lystigarð
Drottins í — þar áttu hviid að
hafa — hörmunga og rauna frí.
1 öðru erfikvæði um hana lyft-
ir mjúklát mildi hans hvers-
dags'sambandi lítils- barns og
mikils skálds upp í hæð ein-
faldrar en tiginnar listar,
áþekkt því sem Egill Skalla-
grímsson gerði um drukknað-
an son sinn öldum fyrr. Báðir
minntust þess að ekkert var
nema gott eitt í börnum þeirra:
Æ lét flest — þats faðir mælti,
sagði Egill í Sonartorreki og
vissi það sjálfur „að í syni min-
um — vasa ills þegns — efni
vaxið." Sr. Hallgrímur sagði
um dóttur sina, að: „unun var
augum mínum — ávallt að lita á
þig“ og að „næm, skynsöm, ljúf
í lyndi — lífs meðan varstu
hér — eftirlæti og yndi —
ætíð hafði ég af þér.“
Þó að margt væri sr. Hall-
grimi mótstætt og þyrfti þrek-
menni til að rísa undir því,
hafa ýmsir seinnd tíma menn
séð, að sögurnar bafa gert of
mikið úr eymd hans og basli
á seinni árum hans. Hann virð-
ist ekki hafa verið neinn bú-
forkur sjálfur, en vel stæður,
ekki auðsæll og aldrei ágeng-
ur. Stundum hefur Slátturíma
hans verið tilfærð sem dæmi
þess, hversu búskapur hans
fór stundum aflaga og má sjálf
sagt skilja kvæðið þannig þó
að sr. Hallgrímur hendi þar
gaman að sjálfum sér. Menn
hafa þá ekki heldur athugað
það, sem vel má þó um leið, að
hann nefnir í kvæði sínu tiu
menn, sem hann hafði þá við
slátt. Hamn gat vecið ötull og
hagsýnn fraimkvæmdaimaður s.
s. um húsagerð.
Þessar sögur um Hallgrím
Pétursson, sem nú hefur verið
drepið á, eru misjáfnar og
mistrúlegar, eins og myndirnar
sem þær bregða upp áf mann-
inum. En þær sýna að minnsta
kosti allar eitt — undursam-
legan hæfileika Hallgrims Pét-
urssonar og listar hans til þess
að laga sig eftir misjöfnum tím-
um og laða að sér alls konar
menn' grípa þá með s'káldskap
sínum og persónuleika, hvort
sem þeir hafa verið sammála
kenningum hans eðá ekki. Til
eru vitnisburðir manna, sem
töldu sig heiðingja, en lásu
samt Passíusálmana af ást og
athygli, mér kemur t.d. Árni
Pálssoh í hug.
Hvað hefur valdið vinsæld-
um sr. Hallgríms Péturssonar,
alþýðuhylli og ábrifum?
Það fyrst og fremst að hann
er rammíslenzkur maður. Per-
sónuleiki hans er íslenzkur í
húð og hár, hefur einkenni ís-
lenzks alþýðumanns, eins og
og hann var á 17. öld og hef-
ur að ýmsu leyti verið síðan.
Hann hafði ís'lenzkan smekk
fyrir skömmum, stundum beizk
um og grófum. Hann hafði ís-
lenzkt stríðlyndi og löngun til
þess að slást upp á þá, sém
honum þótti ekki til um og
segja þeim meiningu sína án
þess að skera utan af henni og
gerði það stundum svo að haml
aði framgangi hans framan af
ævi. Hann hafði íslenzkan
smekk fyrir skemmtunum, einn
ig þann smekk að vera glaður
á góðri stund og hafa yndi af
„að sitja öls við pel“ og þá allt
eins með óbrotnum bændum og
sjómönnum eins og með klerk-
um og höfðingjum. Þetta hefur
bersýnilega stundum vald-
ið áhyggjum stéttarbræðrum
hans og velunnurum skáld-
skapar hans. Sagði svo sr. Vig-
fús Jónsson, „að það tókst ei
vel að halda honum frá þessum
selskap, sem vildarmönnum
hans var ógeðfelldur." Vel orti
þó sr. Hallgrímur einnig um
það, að bezt er að hætta hverj-
um leik þá hæst fram fer, eða
að „hóf er bezt að hafa í all-
an máta.“ Það er einkennilegt
að beztu drykkjuvísur íslenzk-
ar skuli vera eftir andrikasta
sálmaskáldið.
Annað sem sýnir íslenzk og
alþýðleg einkenni sr. Hall-
gríms, er kveðskaparsmekkur
hans, framan af að minnsta
kosti. Hann kvað kerskni, hon-
um voru eignuð vikivaka og
danskvæði, hann orti góðar rím
ur í gömlum og gildum alþýðu-
stil, en upp og ofan, hvorki
verri né betri en þess háttar
kveðskapur gekk og gerðist.
Þegar hann snýr sér að trúar-
ljóðum byrjar hann á rímuðum
Biblíusögum eingöngu, Samúels
bók í sálma og söngvisur snúið.
Þess háttar kvæði voru þá við
alþýðuskap og kirkjan hafði
reynt að taka þau í þjónustu
sína.
Hallgrímur Pétursson hefur
einnig verið alþýðlega íslenzk-
ur i fasi og framkomu, þótt
hann kynni einnig að vera með
höfðingjum og væri í eðli sínu
höfðingi sjálfur að einurð og
anda þegar honum þótti það
réttast. Sr. Vigfús Jónsson seg-
ir að hann hafi veri'ð upp á
slétta bændavísu í siðferði og
háttalagi. Einu sinni á hann að
hafa heimsótt Brynjólf biskup,
á fyrstu baslárum sínum, illa
búinn og með sjóvettlinga og á
biskup þá að hafa sagt: Fari
hann ofan í smiðju og reki
járn, það kann hann.
Það er oft hæpið að halda
til haga slíkum sögum, oft
sprottnum af gáska eða hugs-
unarlausum hálfkæringi eða þá
illum hug. Samt er líklegt að
ýmsar sögurnar um séra Hall-
grím varpi ljósi á sumt í lífs-
skoðun hans og skáldskap.
Skáldskap hans má einnig
skoða frá öðru sjónarmiði en
trúarinnar, frá þjóðfélagslegu
sjónarmiði, ef svo má segja.
Þau alþýðlegu einkenni í fari
sr. Hallgríms sem ég hef nefnt,
þurfa engan veginn að vera
sprottin af þvi einu, sem sr.
Vigfús Jónsson kallaði slétta
bændavísu og dárlegan sel-
skap. Það hefur líka átt sér ræt
ur í þjóðfélagsskoðunum hans
og það sézt í ýmsum veraldleg-
um kvæðum hans. Það var ekki
einungis smekkur hans, sem
var alþýðlegur heldur hefur
sajmúð hans verið mest
og bezt með alþýðu manna í
landinu, þeim sem minni hátt-
ar voru og minni máttar. Hann
er í ýmsum kvæðum sínum bein
línis málsvari þessa fólks og
umvandari þess aldarfars og
réttarfars, sem stingur af
stokki rétti þess og vilja. Hann
er dómari og refsari þeirra
höfðingja, sem illa stjórna og
slælega halda á rétti fólksins.
Reyndar er varlega farandi í
það, að draga sögulegar álykt-
anir af kveðskap 16. og 17.
aldar um ástandið í landinu,
eða skilja bókstaflega heims-
ádeilur og eymdaróði tímans.
Staðreynd var að vísu ýmis sú
niðurlæging sem lýst er, en
sónninn og vílið í kvæðun-
um var líka bókmenntatízka,
sem ekki verður umsvifalaust
dregin af hagsöguleg álykt-
un. Sumt i ádeilum sr. Hall-
gríms er með þessu almenna
bókmenntamarki brennt, en
annað er sérkennilegt fyrir
sjálfan hann. Ádeila hans og
gagnrýni beinist upp á við í
þjóðfélaginu gagnstætt því sem
venjulega átti sér annars stað.
Þegar sr. Hallgrímur ávítar
drykkjuskap, það, að farið sé
„öls með æður,“ bætir hann því
að „yfirmenn þetta stundum
sker.“ Hann yrkir líka um það
„að mútur málin draga“ og að
ill sé „setning lands og laga."
Oflátungslýsing er ágæt mynd
af ranghverfu höfðingskapar-
ins og yfirdrepsskap og yfir-
læti aldarfarsins. 1 Aldarhætti
yrkir hann líka um mútuþægni
og þegar hann átelur flærðina
og falsið 1 Flærðarsennu ger-
ir hann þá athugasemd, að slik
eru „hyggiindi haidin höfðings-
skapur og mentdn prúð.“ Þrátt
fyrir það sem sr. Hallgrímur
kvað til gagnrýni á aldarbrag,
stjórnarfari og höfðingjum,
kunni hann vel að meta ýmsa
beztu fyrirmenn samtímans.
Hann kom oft á Alþingi og
prestastefnur og hann var t.d.
meðal þeirra, sem undirrituðu
Kópavogseiðana. Hann virðist
hafa verið mannblendinn og
glaðsinna við slík tækifæri. Af-
staða hans til góðra valds-
manna og á þvi hvernig stjórna
ætti, sést á þvl, sem nann SKrrf-
aði og orti eftir Árna Oddsson
lögmann, sem var höfðingi
„hafi nokkur mátt heita —
höfðingi um þetta land.“ Ein-
kenni höfðingsskapar Árna
lögmanns eru þessi og kemur
þar einnig fram manngildis'hug
sjón sr. Hallgríms sjálfs: hug-
prýði, dáð og dyggðir og hóg-
værð og trygglyndi og ljúf-
mennska. Höfðingi á einnig að
hafa lærdóm bóklegra lista,
stillingu og sannleiksást, ætt-
rækni, gestrisni og örlyndi.
Embættiseiginleikar hans eiga
að vera stjórnsemi og athafna-
semi og réttdæmi. Þetta eru
bæði kristilegir mannkostir og
svo að segja gamlar Hávamáls-
dyggðir. Einkenni alþýðlegrar
þjóðfélagsgagnrýni sr. Hall-
gríms sjást ljóslega ef hann er
borinn saman við annan önd-
vegismann samtimans, sr.
Stefán í Vallanesi, sem stend-
ur i skugga sr. Hallgríms. Sr.
Stefán var kirkjuhöfðingi og
lærdómsmaður, ádeila hans gat
verið glögg og skarpleg, en
ekki alltaf hvöss að sama
skapi, heldur oftast dregin yf-
ir hana mildi góðlátlegrar aust
firzkrar gamansemi, og hún
beinist nær alltaf niður fyrir
sjálfan hann í þjóðfélaginu.
Þessi einkenni eru miklu sið-
ur hjá sr. Hallgrimi, jafnvel
gamansemi hans getur verið
full af vandlætingu.
Skyldur þessari vandlæt
ingu, en miklu léttari, er einn
merkasti þátturinn í skáldskap
sr. Hallgríms, heilræðin. Þau
eru merk af þvi að þau eru
mildasti og ljúfasti þáttur ljóða
hans og af því að þau eru vott-
ur þess, hvernig alþýðleg ver-
aldarvizka hans og kristileg
siðfræði hafa fallizt í faðma.
Það sést i barnslegri einfeldni
og djúpri vizku visnanna: Ung-
um er það allra bezt. Það ér
misskilin nýbreytni, ef öll
börn mega ekki enn læra þær
vísur. Þær eru góð siðakenn-
ing og góður skáldskapur, dýr
mæt og dýrkeypt lifsreynsla
manns, sem þekkti fjölbreytni
lífsins betur en flestir aðrir,
sem þorði að lifa lífinu hispurs
lausar en margir aðrir í gleði
þess, sem sá dýpra i fallvalt-
leik þess og sorgir, sem var
bugaður af því miskunnarlaus-
ar en flestir aðrir og trúði samt
á sigur þess sterkt og heitt'.
Þessar einföldu heilræðavís-
ur eru líka fullar af djúpri ög
innilegri uppeldisspeki. Þær
taka tillit til svo að segja allra
þátta í uppeldi og lífi, einnig
út frá sjónarmiði nútimáná.
Þær leggja jöfnum höndum
áherzlu á siðrænt, trúrænt bg
vitrænt uppeldi. Þær leggja
líka áherzlu á sumt, sem mönn-
um sést nú stundum óþarflega
yfir, eins og það, að lærður er
í lyndi giaður. Þetta er njjog
merkileg skoðun sr. Hallgríms,
að þekkingin geri menn glaðá,
þar sem því forna orði var
fremur trúað, að sá, sem auki
þekking sína auki og kvöl sina.
Nú vafrar hálfur heimurinU
gegnum lífið fullur af fýlu og
ólund hins hálfmelta og ópet-
sónulega lærdóms og eyðingar-
afla hans. Sr. Hallgrimur hafði
líka öfgalausan skilning á
líkamlegu uppeldi eins og sézt
á Aidarhætti, á gleði og mann-
dómi og drengskap íþrótta,
sunds og knattleika og bogfimi.
34 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
22. desember 1970