Lesbók Morgunblaðsins - 22.12.1970, Blaðsíða 16

íslendingum hefir jafnan þótt gaman „að grípa í
spil“ eða „koma i slag“, eins og oft var kallað. Svo
mun enn vera, en miklum breytingum hefir spila-
mennskan þó tekið á undanförnum öldum, elztu spil-
in hafa lagzt niður, en ný og ný spil komið í þeirra
stað.
Ekki er vitað hvenær spil fóru fyrst að flytjast til
Islands, en Ólafur Davíðsson, sem var allra manna
fundvísastur á heimildir, komst að þvi, að í verzl-
unarbókum Hamborgarkaupmanna, sem verzíuðu á
íslandi 1521, er þess getið að þeir hafi flutt hingað
spil. Þvi hefir verið haldið fram, að kaupmennirnir
hafi aðeins haft þessi spil fyrir sjálfa sig, en það
þykir Ólafi ólíklegt, að þeir hafi ekki selt spil hér,
úr því að þeir fóru að flytja þau til landsins. Má þvi
gera ráð fyrir, að Islendingar hafi fengið fyrstu spilin
á 16. öld, og síðan hafa þeir skemmt sér við spil í
rúmar fjórar aldir.
Þess má geta hér, að lengi höfðu klerkar og kenni-
menn horn í síðu spilanna og töldu þau siðspillandi.
Þess vegna kom hér upp þjóðsaga um uppruna spil-
anna og var hún á þessa leið:
— Þegar kölski var orðinn ráðalaus með að villa
mennina, og þeir voru orðnir svo iðjusamir og vand-
aðir, að straumurinn til þelvítis fór minnkandi með
ári hverju, þá far.n hann upp spilin og smeygði þeim
inn á meðal mannanna og haía þau gert sitt til að
auka spillingu manr.kynsins.-----
Hér á Islandi var þó aldrei spilað um peninga eða
önnur verðmæti fyrst í stað, og varla fyrr en dró að
seinustu aldamótum. Það var líka algengt hér, að
menn segðu sem svo, að það gerði ekkert til þótt
menn töpuðu í spilum, „því að allt er jafnt þá upp
er staðið“ og varð það að orðtaki.
Kirkjunnar mör.num þótti það verst, að unga fólkið
freistaðist til að spila á stórhátiðum. Og yfir tók þó
þegar fólk fór að spila á aðfangadagskvöld, sem var
svo sannheilagt, að þá mátti ekki einu sinni gera eitt
einasta handarvik. Jólahelgin hófst kl. 6 um kvöldið
og þá skyldi öllum heimilisverkum vera lokið, jafnvel
mjöltum. Það var því margföld yfirsjón að taka upp
á því að spila á aðfangadagskvöld og jólanótt og
hlaut að hefna sín, enda var kölska þá skemmt og sat
hann jafnan um spilafólkið. Eru um það ýmsar sögur.
Þessi er ein:
-— Einu sinr.i voru börn ein heima á jólanóttina,
því að allt fullorðna fólkið hafði farið til kirkju að
hlýða á aftansöng. Börnunum leiddist og sér til af-
þreyingar tóku þau upp á því að spila. Þá kom
maður til þeirra og spilaði með þeim, þangað til eitt
barnið gekk úr og fór að raula sálmavers. Þá hvarf
maðurinn, en þetta hafði verið kölski sjálfur.
Margskonar ógæfa kom yfir þá, sem spiluðu á
jólanóttina. Þessi saga gerðist á öldinni sem leið:
-— Einhverju sinni andaðist vinnumaður að Stór-
ólfshvoli austur, skömmu fyrir jól, og var jarðsettur
eins og lög gera ráð fyrir. Svo bar til, að prestur var
ekki heima jólanóttina, og fór fólkið út í kirkju til
þess að spila. Vinnukona var þar á bænum, ung og
gáskafull. Um leið og hún gekk út til kirkjunnar,
rak hún fótinn í leiði vinnumannsins og sagði:
„Komdu nú og spilaðu við okkur, greyið mitt, ef þú
getur“. — Þegar fclkið hafði spilað stundarkorn kom
moldargusa á kirkjuhurðina og gekk svo nokkra
stund. Fólkið varð hrætt, en ekki tók betra við, þvi
að svipur vinnumannsins kom inn á kirkjugólfið, og
sáu hann allir sem við voru staddir. Fólkið hljóp þá
út í ósköpum og komust allir óskemmdir úr kirkj-
unni, nema vinnukonan. Hún varð vitskert og var
það alla ævi upp frá því. Sagt er að hún hafi lifað
fram um 1880. (Þessa sögu skráði séra Magnús Helga-
son 1901, eftir Sigríði Einarsdóttur, tengdamóður
séra Stefáns Stephensen á Mosfelli).
Fyrstu spil'i.n, sem íslendingar lærðu, voru af er-
lendum uppruna. En sumum þessarar spila hafa Islend
SPIL
Að spila á spil var eftirlætisskemmtun landsmanna
og sú skemmtun var einkum iðkuð á stórhátíðum
* *
Arni Ola segir hér frá alkorti og hjónasæng,
sem áður voru vinsæl
ingar svo breytt eftir sínu höfðli, og Eggert Ólafsson
getur þess í Ferðabókinnii, að t!il s»éu ísiienzk spil, og
nefndr til þess álkort, handkurru, trú og pamfíl. Af
þessum spiluim var alikortdð la'nigvimsælasit og var
spilað um allt liand langa len»gi. Spilaregliurnar voru
ofurlítið miismunandi eftir landshlutum, en þó skakk-
aði ekki mdkl'u. Fólk skemmtii sér ákafiLega vel við
þetta spi'l og áhuginn var m'ikdll eir.is og sjá má i
„Nýársnóttlinnii“, þar sem fólkdð sezt vi'ð asð spida
alkort og allir vilja græða, og hafa stundum ofurlít-
i'ð rang t við.
En svo komu ný og ný spil, sem þóttu skemmti-
legri í svipinn og þá fór að dofrna yfiir alkortinu. Lík-
lega hefir það fynst verið visflm, sem var tekin fram
yfir það, enda var hún uppáhialdisspil þjóðardinnar um
hríð. Svo kom lomberinn og se'imast hrid»ge, og drott.n-
ar n»ú e'iigi aðedns á ísilamdi, heldur um al;la»n heim.
I spiliamennsku gætir þvi framvdindu eims og á öil»u:m
GÖMUL
ISLENZK
Háspilin í réttri röð.
48 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
22. desember 1970