Lesbók Morgunblaðsins - 09.01.1972, Blaðsíða 9

Stefanía Guðmundsdóttir sem Marguérite Gautier í Kainelíufrúnni
offir Diunas ái-ið 18<)6. Stefanía Iék samtals G5 hlut\erk hjá Jjeik-
félag'inu og var ein dáðasta leikkona, sem stigið heffur á f jalir Jðnó.
helztu Ieikurum félagsins;
hann nær hins vegar seinna en
Ámi fullum þroska í list sinni,
en ferill hans verður líka
lengri, einn hinn lengsti i ís-
lenzkri leiklistarsögu; þeg-
ar hann leikur sinn gamla Jón
bónda í Fjalla-Eyvindi og
manninn sem missti glæpinn i
Islandsklukkunni við opnun
Þjóðdeikhússins; eru liðin 60 ár
írá þvi hann kom fyrst fram á
leiksviði á Akureyri 1891.
Þessi ferill er þó ekki óslít-
inn, um 1940 kveður hann svið
ið í Iðnó og eftir það leikur
hann aðeins nokkrum sinnum í
útvarpi. 1 fyrstu þótti nokkuö
óráðið, í hvaða átt leikgáía
Friðfinns Guðjónssonar myndi
þróast, bezt tókst honum með
unga villinga og skrýtna
karla. Með árunum varð Frið-
íinnur Guðjónsson fjölhæfur
skapgerðarleikari, jafnvígur á
garaan og alvöru, en þó jafn-
an viðkvæðið, að hann gæti
komið öllum í gott skap. Hann
íór á kostum jafnt í sígildum
gleðileikjum sem skopleikjum
(Argan I Imyndunarveikinni,
Klinke í Spanskflugunni); sum
um er hann ekki síður minnis-
stæður í skapgerðarhlutverk-
um eins og Lingley I Á útleíð,
Engstrand í Afturgöngunum,
Forsberg i Sá sterkastL En
ekki sizt er nafn hans tengt is-
lenzku verkefnunum: Kot-
sti-andarkvikindið í Lénharðí
Fógeta og Jón bóndi, sem er
prófsteinninn á að kunna
gamla íslenzka iþrótt: að segja
sögu.
Elskhuginn í hópnum og eitt
helzta leikaraefnið var Sigurð-
ur Magnússon írá Flankastöð-
um, en þessi fyrstí „jeune pre-
mier“ hins islenzka leikhúss
varð því miður viðskila við fé-
Jagíð eflir tvö leikár. Jón Jóns
son Aðils eldri kom þá í hóp-
inn í nokkur ár og virðist af
leikendunum lielzt hafa haft
skap og stíl fyrir rómantísk
verkeíni Milli bardaganna,
Björnson), en einníg smekk og
tilfinningu fyrir raunsæisleikj
unum. Eftir nokkur ár hvarf
hann aftur að sagnfræðirann-
söknum. Þá var og í leíkhópn-
um nokkur ár Guðmundur T.
Hallgrimsson og lék ungu
mennina, t.d. Osvald í Aftur-
göngunum; hann var þá
á læknaskólanum, en hélt síð-
an utan til frekara náms.
En sá liðsaukinn, sem mest
um munaði á þessu sviðinu,
var að sjálfsögðu Jens B.
Waage, sem verður ásamt Áxna
Eirikssyni aöalleikari þessa
tímabils. Hann leikur íyr.st
ungu mennina, elskhugana og
glæsimennin, en tekst brátt á
hendi að glíma við kröfu-
mikil burðarhlutverk, sumaT
erfiðustu skapgei'ðarlýsing-
ar heimsbókmenntanna. Frá
fyrstu árunum er mjög rómað-
ur leikur hans sem John Storm
í .samnefndu leikriti eftir Hall
Caine; enn meira reyndi á I
Galdra-Lofti, en á túlkun Jens
á þvi hlutverki hefur jafnan
verið litið sem einn af tíndurn
islenzkrar leiklistarsögu. Af
öðrum hlutverkum má nefna
Helmer í Bnúðuheimili Ibsens,
Séra Manders í Afiturgöngun-
uffl, Sang í Um megn ÍBjörn-
son) og Stockmann lækmi í
Þjóðníðingnum. Hafi Árni Ei-
ríksson verið sakaður um ýkj-
ur í upphafi listferils síns, var
því öfugt íaiið með Jens
Waage, hann var hvattur til að
sýna meiri tílþriff. Og þegar fcil
kom, sfeorti hann tovorid skap
né Mæbiigði, en I leik hans bjó
höísfcilliiiig og íhugun. Smekk-
visi Waages toefur einnig kom-
ið að imildu láði í leiðbeinanda-
starfi haias, sem siðar verður
getið, en yfir öllum fferii hans
er óvenju menningariegur
bragur. Jens B. Waapc var
fæddur 1873 og var nokkur ár
við nám í Kaupmannahöfn að
loknu stúdentsprófi, en kom
heim og tók til starfa i banka;
1923 varð hann bankastjóri og
hætti þá að mestu afskiptum af
leiklist. Hann iézt 1937.
Við hlið Jens Waage baT
Helgi Helgason oft hita og
þunga dagsins, bæði i hlutverk
um ungra manna eins og Ar-
maml Duva! í Kamelíufrúnni
og þroskaðra eins og Stoek-
jjianns bæjarfógeta í Þjóðnið-
ingnum. Hann kom til Leikíé-
lagsins 1898, ári ffyrr en Waage
og lék þar til 1923; síðasta hlut
veik hans var Örnólfur úr
Fjörðum í Viidngunum á Há-
logalandi. Meöal fremstu hlut-
verka hans éru talin Kári í
Fjaila -Eyvindi og Karl Moor
í Ramingjum Sthillers. Það
stafaði ekki jafnmiklum ljóma
aí list Helga Helgasonar og
sumra íélaga hans i 1-iR.., en
hann fylM sinn .sess í leikhópn
um og gerði öðrum fremur Sé-
laginu Jdeikt að fást við víð-
ffangsefmi. sem khöfðust margna
hlulgengi'a og vani:a leikara.
Sama máli gegnir raunar um
Steifám Runólísson. sem lék aa
margira ána skeið, ekki sizt í
íslen zku leikrif unum.
í kvennahóp leikhússins
kom einnig liðsauki áý'-rir ©g
upp úr aldamófimum: ekM
ffærra en fránm dætur ludriða
Einarssonar komust upp á svið,
Lára Indriðadóttir stóð þar
reyndar stutt við og Eufemía
Waage lék aMrei mikið, þö að
leikferill hennar dreifðist yfir
mörg ár. En Emilia Indriðadótt
ir var um þriggja ára-
tuga skeið ein traustasta leik-
kona felagsins og Jék með sóma
vandasöm hlutverk, mörg og
margyísleg; hún er með hlut-
verkahæstu leikkonum féiags-
ins fyrr «og síðar, og sú yngsta
systranma, Marta Indriðadóttir
Kalman, lék (j’rst þá iegund
hlutverka, sem Frakkar nefna
„soubrette" og oft eru kerskn-
ar og kank'visar stelpur eða
vinnukonui': sífiar lék hún gam
ansöm hlutverk svo að til var
tekið i(Gróa á Leiti, Ane i
Landafræði og ást, frú Parg-
etter í Nönnu Ma&efields). En
fraggust þeirra systra varð
Guörún Indriðadó.ttir, sem 1
aldarfjórðung var önnur aðal-
leikfcona félagsims, við hlið
Siefaniu Guðmundsdóftur.
Guðrún var fasdd 1882 og kom
fram á leiksviðið þegar 1899 í
titiltoliutverldniu í leikritinu
Esmeralda og þóttí þegar effni-
leg. Síðan dvaldist hún í
nokkur ár í Ameriku, en var
varia komin heim aftur ,afi hún
var fcomim íupp á svið. Hún lék
hhatwrfc toijimar ungu stúlku
þessana ára með kvenlegri
mýkt •og immtalsverðum þokka,
áhorfendum ..eyrna- <og augma-
yndi", eins og eitt bJaðifi fcomst
afi orði. En á SSram áratugn-
um rís toún upp sem stóitirot-
in dramatísk Jeókkona, mörgnam
að óvörum, þó að tud. leikur
hennar í Jotom Sform hafi sýnt
að Jeikkonan átití rikt s'kap. En
þafi er leitour hennar í ihlut-
verki 110110 i Fjalla-Eyviindi
við (rumsýninguna 1911, sem
tekur aff öll tvimæli. 1 éiruní um
sögninni segir svo: „. . . slíkur
máttur í leik hennar, svo inhi-
legur skálníngur á hlutverkinu
og tök hennar á því svo föst,
að flesta mun hafa furfiafi á
því að sjá slika list á íslenzku
leiksviði. Geðoffsí hennar og ör
vamting, þegar toún kastar
barni sínu í fossinn og eymd
hennar og nekt í hinni síðustu
kvöl — þvi mun enginn
glejnna, sem séð hefur.“ Af öðr
um hlutverkum Guðrúnar Ind-
riðadóttur má nefna Höddu
Pöddu Kambans, Normu í Vér
morðingjar, Heiðbláina I Ný-
ársnöttinni, Ovidiu í Augu ást-
arinnar, Káthie 5 Alt Heídel-
berg, Candidu Shaws; Jengi
nræíli tel ja.
Af þeim leikurum, sem
bættust í hópinn á öðrum ára-
íugnum, voru íáir, sem wra á
svifiími til laEgfframa. Jakób
MöHer lék Ld. íalsvert
um sJseið, m.a. Frevsteín í Xjén-
haiði íógeta, en sneri sér brátt
að öðrum efnum, varð alþing-
ismaður, ráðherra og síðast
sendlherra. Andxés Björnsson
skáld þótti efnitegur ieikari og
Jék tri. fyrstur Arnes I Fjalla-
Eyvindi, hann lézt ungur mað-
ur. Lik örlög toiðu Ólafs Otte-
seras, sem lék ma. Skiifta-
Hans I Ævintýri á göngufför
og Scapin i HreJjkjatorögðum
Scapins eftir Moliére. Um og
upp úr 1920 eru þau Ágúst
Kv.aran og Soffía Guðlaugsdótt
ir upprennandi stjörnur, og
urm svápað leytí k-veður einnig
talsvert að Óskari Borg. Með-
aJ faelztu hlmtverfca Ágúsís
eru taiin Ógautan í Dans-
inum í Hruna (1921), Scrubby
I Á útleið, fíflið i Þrettánda-
kvöidi Shakespeaites og faðir-
inn í Sex verur leita höfuncl-
ar. En 1927 segir hann skilið
við félagið og flyzt norður til
Akureyrar, þar sem hann hef-
ur verið forvígismaður í leik-
listarmálum, leikari og leik-
stjóri.
En Soffía Guðiaugsdóttir er
kyrr í Iðraó og venður
ein fremsta listakona sinnar
kynslóðar þar, 'íaað er eiginiega
fyrst i Fiiöfcem Júlíu (1924) afi
hún sýnir fclærnar, svipmikil
og st-erk ieifcJíoma, sem túlkar
með aftorigðum ástráðumikl-
ar og sJiapbeitair konur.. Hún
tetour upp artírm ffrá ffrusraiber j-
ufiitm og ieikur ixæði Steinunni
í GaJdra-Lofti (1933) og Höllu
i Fjalla-Eyvindi (1940) vifi igóð
ara oiðstír, en af ísierazkum
verkum, sem toún JeiÖBr ffram tiJ
sigurs er.u Straumrof Laxness
(Gæa Kalðan) og ,'SJcál-
holt (Helga matróna Magmús-
dóttirj, Hún er Margrét I Véizl
urani á SóJtoamgium, Vaola
í Þnettándakvöldi, fnú Oived-
en-Barafcs í Á útleið. Etoraire í
Tarfu ffe, Agneíta Forsberg
í Sá sterkasti, Beate í Redfcra-
ingsskil, Xiesa Bergman í Ná-
vígi. En hún átti líka til iskarpa
lcaJdhæðni, >sem naut sxm vel í
gamanleikjum, éins og Jeikrar
hennar í hlutverfci Cíöru Sopp
itrt I GSft eða ógáfft lefftir Prie&t-
ley bar vitni um. Soffía var
feedd 1897 og vairð ,ekki Jang-
líf, ffiemur era ffrú Stefanda.;
lézt 1948 ©g iraeð toenni hvarf
af sjónarsviðinu einra sérstæð-
astl og efftirminniiegasli per-
sónuleiki íslenzlcrar leiklistar-
sögu.
Önnur aðaiJéifckoraa þessa
tímabils, Arradís Björnsdóttir,
kom ffram á svifiifi í Iðnó 6 ár-
um síðar en Softía, eða í sjón-
leiknom ffrú X 1922. <Qg sviðáfi
kveður hún 43 árum siðar,
grarad old lady hins íslenzka
sviðs, vinsæl, viri og dáð. Leik
hæfileikar þeirra Soffiu og
Arndísar voru ólíkir; ef Soffía
var ástkona par excellence, þá
var Arndís framar öllu móðir
in, hlý, skilmngsrfk, sterk, en
þó uppfull af gáska og gaman-
semL Dóttlrin í Sex verur leita
höfundar og Hedvig i Villiönd
inni eru meðal þeírra hlutverka
sem vekja mesta athygli á
hennl sem ungri leikkonu,
seinna kemur Mary Dugan í
Réttvísin gegn Maiy Dugan cg <r
Nanna Masefields. Fullum
bJóíija nær list Amdisar
Bjömsdóttur þó sennilega
ekki ffyrr en eftír 1940; sem
keriiragin 1 Gullna hliðinu leik
ur hún sig inn í tojörtu allra
landsmanna og síðan kem-
ur hvert st örhl utverkið á fæt-
ur öðru, itnga í Orðinu, Móðir-
in í Lpganum helga, Essie Mill-
er í Ég man þá tífi, Abby
Brewster I Blúndur og blásýra.
Við opnun Þjóðleikhússins
réðst Arndís til .staría þar og
frá tið bennar -þar má minnast
ffrú Tang í Konu ofauldð,
Mary Tyrome í Húmar toægt að
kveldb œóðurinnar í Blóðbrull
aupi og Ásu í Pétri Gaut, auk
ýmíssa I jómandi smátolutverka.
Arndís var fædd 1895 og lézt
1969.
Þóra Borg er þriðja leikkon
an, sem kemur frsra á sviðið á
þessum árum og roildð kveður
afi: hún JeSJsiar íyrst sem barn
1912, en som fullcrrðín 1927 og á
raú að baki iengstan Jeikferil
Jeikfcvenna féJagsins. Þóra
varð á örffáum árum ein þeirra
Jeifckvenna, sem mest hvíldi á;
hún lék öðrum fremur hlut-
verk ungu stúlkn.aMna, jafnt í
gamni sem alvöru, t.d.
Guðnýju í Lénharði fögeta og
Dóru í Hallsteini og Dóru, eða
tti. Arana í Stundum fcvaka
kanarífuglar, (Fr. Lonsdale),
Wenche i Á móti sól (Hélge
Krog) eða Tonya í Fléttufi
reipi úr saradi. Sifian komu
skapgerðariilutverldn eins og
t.d. Wayland tojúkrunarkona í
Jjogimra toelgi (Maugtoaml og
frú Cliveden-Banks í Á útléið. 'é’-
þeg-ar Þjóðleiktoúsið tók tH
starfa, réðst Þóra Borg
þangafi -og starfaði þar í nær-
feJlt ár.atug, en eftir að hún
kom afftur í sitt -.gamla léikhös,
hef.ur hún við ágætan orðsör
leildð maggvisleg sfcapgerðar-
hlu,t\enk eins og Júliönu Tes-
man 'í Heddu Gabler, Mad-
Bace í Sex persónur leáta hof-
undar, Mariu Jóse&i I Hús
Bernörðu Alba og frú Gru-
hach I Malsókninnl. Þóra er
fædd 1907, dóttir frú Stefaníu
Guömundsdöttur, en tvær aCr-
ar dætur hennar urfiu
sem kunnugt er léikkon-
ur„ Anna, sem fræg varð á
dönsku létksviði, og Emilía,
sem mikið lék toiá Léikfé?agl
Re,ykjavíkur um margra ára
skeið, t.d. Tvíbreiðu-Petru í
SMrn, sem segir sex eftír
Braaten (1938) og Merete Bey-
er 1 Önnu 'Pétursdöttur effir
Wiers-Jensen (1951 •)„ en fcvaðöi
sviðið fyrir 15 árum.
FJéiri léikkonur komu fram
um þetta levti, t d. Ingibjörg
Stéinsdót+ír. sem WYttl efnileg
sfcap(+erfi3T'leik'ko.na en fluttist
fTiótt ö.t á land orr lek stopult
með félamnu. kemur
frpm um 1930. bætast í bóp-
inn ýmsar leikkonur. sem til-
hevra „pnnarri '|rvnslöðinní“ í
lcUdi st :< rL(") oVimr. I+að cr
Ld. Anns rti'ðrmTn-tedðítír, sem
mikið t Tðnö iit" tveggja ára
tu+>ai sfcoíð t.d. wriu Helliwell
í Gift eð-> óí+ift 5drriarafrúna
í Elsku Rnt og Þ'ú Skagalín
í Uppstí'rmngu Nordáls. Tvo
síðustu nratugina hefur hún
starfað i Þ'ióðléð+búsinu, en á
þö í Iðnö tvö af sínum beztu
hlutverkuro. fóstruna í Rómeö
og Júlíu i1964) ocr pressara-
konuna í Dúfnaveiclu Laxness
(1966). Um lilct "lcvti hóf Sig-
9. jaraúar 1972
LiESBÓK MORGUNBLAÐSINS 9