Lesbók Morgunblaðsins - 29.12.1972, Blaðsíða 16

Vilhjálmur Stefánsson, lanðkönnuður.
Vilhjálmur Stefánsson er víð-
frægastur þeirra manna, sem af ís-
lenzku bergi eru brotnir, enda
heimsfrægur fyrir löngu, eins og
kunnugt er, og þarf þvi ekki aö
kynna hann fyrir íslendingum.
Þess skal þó getið, að hann hlaut
frægð fyrir merkilegar rannsókn-
arferðir um nyrztu héruð Kanada
og íshafið norður þaðan. Ferðamað
ur er hann afburðasnjall, ráðsnjafl,
gjörhugull og harðfengur, veiði-
maður ágætur og lifir löngum við
þau föng, er fást þar, sem hann
ferðast. Þann hátt hefur hann tek-
iö upp fyrstur norðurfara og sætti
um hríð misjöfnum dómum ann-
arra, einkum Róalds Amundsens,
sem kunnugt er, enda voru þeir
menn næsta ólíkir.
Vilhjálmur hefur ritað margt og
getið sér mikinn orðstír sem rit-
höfundur og fyrirlesari. Hann er
tvimælalaust einn hinn allra
fremsti kunnáttumaður um Norð-
ur-Ishafið og heimskautalöndin
nyrðri þeirra, sem nú eru uppi.
Vilhjálmur Stefánsson
LEVMDAR-
DÓMUR
FRÁ
DUMDS-
DAFI
Margt hefur veriö skrifaö og skrafað um hin
sorglegu örlög loftsiglingar heimskauta-
farans Andrée og félaga hans sumarið 1897.
Dagbækur Andrée fundust ásamt líkunum
33 árum síöar, áriö 1930, en af síðustu
dagbókarfærslunum er ekki nákvæmlega
unnt að greina, hvað varð þeim félögum að
aldurtila. Framan af var útbreidd skoðun,
að búnaður þeirra mundi hafa verið slæmur,
vistir jafnvel ónógar og þeir dáið úr kulda
og vosbúð.
Örlög Andrée-leiðangursins urðu mönnum
hugstæð að nýju árið 1968, þegar sænski
rithöfundurinn Per Olof Sundman ritaði
heimildarskáldsögu um þetta efni og var
hún nefnd Loftsiglingin í íslenzkri þýðingu.
Sundman lýsir eínkennilegri veiki, sem
hrjáir þá félaga. Það er niðurgangur með
kýlapest og þrálátum krampa. Hann lætur
Strindberg deyja fyrstan úr þessari ein-
kennilegu veiki, enda dó hann fyrsíur og
höfðu þeir Andrée og Frankel borið grjót að
líkinu. Sundman lætur Andrée veslast upp
úr sams konar veiki og þegar hann hefur
skilið við, lætur hann Fránkel slökkva
á prímusnum, opna tjaldið, skríða niður
í svefnpoka og taka inn einhver kynstur
af ópíum og morfíni. Síðan lagðist hann niður
við hlið Andrée til að deyja.
Vilhjálmur Stefánsson, heimsskautsfari,
ritaði eftirfarandi grein í tímaritið Saturday
Review árið 1931, þegar umræður um
afdrif Andrée-leiðangursins stóðu sem hæst.
Vilhjálmur hefur til viðmiðunar eigin reynslu
og niðurstaða hans er sú, að þeir hafi haft
nóg að bíta og brenna og að búnaður þeirra
hafi verið í lagi. Hann hefur einnig aðra
lausn á dauðdaga þeirra Andrée og Fránkels
og byggir á, að sjálfur hafði hann næstum
týnt lífinu fyrir sams konar mistök og hann
ætlar að hent hafi þá Andrée og Fránkel.
Grein Vilhjálms birtist í bók um Land-
könnun og rannsóknir, sem út kom hér árið
1943, og er hún í þýðingu Pálma Hannes-
sonar.
Það er ekki ætlun miín að
rakja ihér efini hinnar áhrifa-
miklu og menku bókar sem
samin er eftir dagibókum og
öðrum heimildum, er fundust
hjá fllifcum þeirra Andrées hins
sænska og félaga hans. 1 þess
stað mun ég líta á bókina, sem
leyndardómsfuUa frásögn og
haífi höfundarnir dáið, áður en
þeir gætu ritað lokaþáttinn. Ég
legg fram lauslegt uppkast að
því, sem vantar, og lausn á
sjálfum leyndardómnum.
Sá, sem eitthvað þekkir til
norðubferða, hlýtur að finna
margt líkt með leiðöngrum
þeirra Andrées og Nansens.
Nansen var tveim árum fyrr á
ferðinni. Andrée dáðist að af-
rekum hans og kynnti sér að-
ferðir hans til hiiítar.
Þess er þá fyrst að geta, að
árið 1895 lá Nansen úti i norður
‘höfum við rannsóknir á skipi
sínu, Fram. Hann hélt burt frá
skipinu við annan mann, Jo-
hansen að nafni, er það var á
reki með ísnum eitthvað 350
sjómhur undan landi. Árið 1897
var Andrée við rannsóknir á
svipuðum slóðurn í loftbelg sín
um, Erninum. Hann hélt burt
frá bedginum vdð þriðjia maran,
þá Strindberg og Frankel, er
hann var staddur í sams konar
rekís tæpar 200 rnílur frá
landi. Báðir höfðu ágætan út-
búnað, enda voru ferðir þeirra
beggja mjög með ráði gerðar.
Nansen héflt fyrst lengra norð-
ur á bóginn, en síðan suður til
landa, svo að hann ferðaðist
samtals um 700 sjómiílur.
Andrée leitaði þegar til landis,
þannig að hann þurfti ekki að
fara meira en eitthvað 200 sjó-
míiur. Þegar Nansen átti ekki
lengra ófarið til lands eftir all-
an krókinn norður, var nesti
hans orðið minna og úfbúnaður
inn lélegri en Andrée hafði í
upphafi sinnar ferðar. Á leið-
ínni þaðan tii lands átti Nans-
en meira torleiði að maeta en
Andrée, eins og auðlsætt er, ef
bornar eru saman fráisagnirnar
af ferðum þeirra í bókunum
Yztu höfum og Sögu Andrées.
Sviíarnir voru engu síður en
Niorðmiennimir örugigir uim
það, að ferð þeirra leiddist vel
út. Þykir rétt að sýna þetta
svart á hvítu með frásögn, sem
samin er að mestu eftir tilvitn-
unum í heimildir, því að bjart-
sýni og heilbrigð skynsemi eru
þar hnoðir, sem leitt geta til
skilnings á leyndardómi þeirra
Andrées.
, .Lendiin'gin (úr iloftbelignum),“
segir höfundurinn að Sögu
Andrées, ,Jiílýtiur að hafia geng-
ið vel . . . iÞetta sést meðal ann-
ars á iþvii, . . . að leiðangurs-
mennirniir fluttu með sér hin
viðikvæmiustu rannsóknaitæki,
sem voru alls óskemmd á leið-
inni yfir ísinn.“ Þeir félagar
eru alls kostar öruggir og ró-
legir. Þeir halda í áttina til
Franz Josetfs lands og virðast
ókvíðnir með öllu, enda var
það eðlilegt, því að Nansen
hafði farið líka leið árið áður,
eins og áður getur, án þess að
mæta þar óvæntum örðugleik-
um og skýrt frá þvií, hvemig
þeir Johansen héfðu lent á
Franz Josefs landi, reist sér
hús, lifað á veiðum og setið
þar um veturinn í allgóðu ytfir-
læ'ti og al'heilir heilsu. Þeir
Andrée verða að fara yfir vak-
ir á leið sinni, en segldiúksbát-
urinn „hefur verið reyndur
með ágætum árangri". Þeir
eru í nóigu góðu skapi til þess
að halda upp á afmæli unnustu
Strindbergs, og hann óskar, að
hann gæti sagt Önnu sinni,
„hve hann sé ágætur til heils-
unnar og hún þurfi ékki að
bera neinn kviðboga fyrir líð-
an sinni né félaiga sinna“.
Ferðim tii Franz Josetfs lands
var enginn barnaleikur, en
ekki láta þeir erfiðleikana á
sér festa, því að alla leiðina
gera þeir sér gaman og halda
upp á merkisdaga þjóðarinnar
og sjálfra sín.
Seint og síðar meir verða
þeir þess varir, að ísinn rekur
í áttina til Svaibarða, og snúa
þangað. Eftir þessa breytingu
virðast þeir munu eiga greið-
ari för en Nansen, því að það
hlaut að vera auðvéldara fyrir
þá að ná til byggða eða koma
sér í skip þaðan, er þeir hefðu
dvalizt atf um veturinn við líka
kosti og hann.
Á leiðinni verður þeim betur
til veiðifanga en Nansen hatfði
orðið og gleðjast af því. Þeir
rannsaka, hversu smakkist hin
ir ýmsu bitar af birni og sel og
komast að þeirri niðurstöðu, að
allir séu góðir. Hvenœr sem er,
geta þeir náð sér í fugla til
smekkbætis, en vilja ekki eyða
til þess skotfærunum. Sjaldan
þurfa þeir að halfa áhyggjur út
atf matars'korti, en eiiga oft ket
til margra vikna. Andrée ritar
mieilra að segja: „Ailflt i krinigum
okkur eru heilar ketbúðir á
ferðinni," og enn segir hann:
„Björninn er bezti vinur norð-
urfarans."
Þeir gera að gamni Sínu yfir
því, sem miður fer á ferðalag-
inu, og „kjarkur þeirra eða
dugur dvínar ekki né heldur
glaðværð þessara þriggja fé-
laga“. Þeir eru mjög „kvaldir
af hitiamum“ í tjaflidmu oig l'i’ggj'a
heldur úti. Þeim verður heitt,
er þeir draga sleðana og ganga
snöggklæddir. Hinn 1. sept-
em'ber halda þeir kyrru fyrir
tii hvíldar og viðgerða. „Við
vorum i forkunnargóðu skapi."
Hinn 3. septemtoer toar þá að
breiðum vökum, en er þeir
höfðu ferðazt þann dag á bátn
um og bjuggu á sleðana að
nýju, ritia þeir: „Við erum
ánægðir . . . þvi að alít hefur
gengið vel. Báturinn feyndist
ágætlega og tók allan farangur
inn.“
Hinn 4. septemtoer halda þeir
upp á afmæli Strindbergs, og
hann gerir sér dagamun sjálfur
með því að detta ofan í. Þeim
verður talsvert um þetta, eink
anlega af þvi að þeir þurfa að
taka á sig ómök við að þurrka
af honum spjarirnar, en „þessi
O