Lesbók Morgunblaðsins - 26.08.1973, Síða 11

Lesbók Morgunblaðsins - 26.08.1973, Síða 11
Kadari fór eims og Rajk í fyrstu; hann neitaði að gamgast vi'ð glæpnum. Þetta lýsir satt að segja furðulegu hug- rekki, einkum xneð tilliti til þekkingar Kadars á aðferðum kerfisins og þeiim eimföídiu, en á- ihrifaríku aðferðum, sem við hafðar voru til að draga „játm imgar“ út úr pólitiskum föngum. Það er til marks, að í apríl 1951, barst eftirmanni Kadars í innanrikisráðherrastóli, San- dori Zold, kvittur ixm 'það, að hamdtaka vofði yfir sér og yrði hennar skammt að ibíða. Zold vissi jafn vel og Kadar, hvem- ig þeim reiddi af, sem ekki „játuðu" og 'hugsaði sig ekki tvisvar um. Hann ók rakleitt heim, skaut konu síma og böm og sjálfan sig á eftir. Ástæður haíði hamn gildar. Mörgum árum síðar sagðist Kadari svo frá: „Famg- elsin fyrir stríð og undir Gestapo voru ill'þolamdi, en ólýsamleg umdir Rakosi." Hamn var lengst af i umsjá VJadi- mirs Farkasar, frábærlega 'kvallasjúks ofursta úr leymilög reglúnni, en Vladimir þessi var sonur Mihalys Fatlkasar, keppinauts Kadars og hægri hönd Gabors Peters, yfirmanns lögreglunnar. Það var daglegt brauð, að Farkas sparkaði í Kadar svo hann missti meðvilt- und og Kadar hefur isagt frá 'þvi, er hann vakmaði eitt sinm úr roti á köldu og blautu Mefa igólíimu: þá stóð Farkas hlaej- amdi ýfir honum og meág i af- skræmt andlit hans. Aðnar sög ur segja, að neglumar hafi ver i'ð rifnar af fingrum hans, en þær eru óstaðfestar. Nefnd Sameilnuðu þjóðanna um. upp- reismina í Ungverjalandi var sagt, að hamn hefði verið van- aður, en sagan var ekki talin á nægum rökum reist og. má gera ráð fyrir 'því, að hún sé uppspuni. Hins vegar sagði einn vinur Kadars í Búdapest mér fyrir skömmu — í óspurð- um fréttum — að hann hefði einhvern tíma spurt Kadar hvers vegma þeim hjónum hefði ekki orðið barna auðið. „Ég var barinn svo í famgelsinu," sagði Kadar, „að ég varð ófrjór, enda þótt ég sé ekki ómýtur.“ Loks „játaði" hann, og i desember 1951 var hann dæmdur i fjögurra ára 'famig- elsi. Næstu þrjú árin var hann í al'gerri einangrun að heita máttl. Upp frá þessu haíði Kadar pensónulegam viðfajóð á Rakosi, sem ekki var öeðli- iegt, en á hinn bóginn dró fangavistin ekkert úr trú hams á og tryggð við flokkimn. Og ekki 'kom fangavistin í veg fyrir það, að hann við- hefði sjálfur pólitísk rétt- arhöld og fanigelsanir ef hon- um bauð svo við að horfa. Eft ir uppreisnina voru þúsundir manna handtekin og f jöldi teik imn aí líifi. Samt hefur Kadar aldrei' beitt þessum „stjóm- tæ!kjum“ í jafn amdstygigileg- um og mi'Mium mæli og Rakosi gerði á sínum tíma. Kadar er ekki haldinn þvilíkrd hefndar- löngun sem Rakosi. Það er til marks, að enda þótt hamm 'léti hamdtaka Farkas, kvalama sinn, eftitr uppreisnina 1956, og setja hann í fangelsi með öðrum StaMnistum, var vel farið með Farkas, hann fljótlega látinn laus úr haldi og starfar nú við bókaútgáfu í Búdapest. Með dauða Staílins 1953 féll styrkaista stoð Rakosis. Áður en tveir mánuðir liðu kröfð- ust Rússar þess, að Imre Nagy, sem var hægfara kommúnisti — „iumbótakommúnisti“ >— og hafði verið það aHt frá 1946, kæmi’ í hans stað. Þegar var hafin framkvæmd áætlunar um pólitiska endurreisn og efna- hagsumbætur_ í Ungverjalandi. Og Kadari og JúHú Raj'k var sieppt úr 'haldd. Kvö’ld eitt árið 1955 heimsótti Kadar JúMu og sagði henni frá fundi þeilrra Rajks d fangelsinu forðum. Hann bað hana að fyringefa sér. „Get- urðu fyrirgefið sjáOfum þér,“ spurði hún. „Viljirðu lifa með sóma eftirleiðis ættirðu að segja öllum Ungverjium það, sem þú hefur nú sagt mér; segja þeim sannleilkann um Rajkréttarhöldin og þinn þátt í þeim.“ Kadar svaraði engu og fór. Hann ræddi þetta ekki vdð aðra. Hann ,’þóttist auðsjáanlega viss um, að Júlía héJdi þögn sinni og leyndarmál ið væri vel varðveitt eftir sem áður. En xnetmaður hans varð hoan- um að fóta'kefli. Þegar Krúst- joff ffletti ofan af Staldn á 20. þihgi sovézka klommúnista- fiokksins 1 febrúar 1956 varð Rakosd ebM um sei. Til- lögur voru uppi S miðstjóm- inni um það, að hann vilki fyr- ir Kadari; en Kadar þótti góð- ur og gildur sökum fangavist- ar sfrrnar; og Kadar, sem vildi blóðið og Mðþægingin Saga Janosar Kadar igúipa gæsina meðan húm gafst, kraíðist refsingar allra þeirra, sem sök hefðu átt á Rajk- réttarhöldunum. Þetta reyndist honum vafasamur ávlhmngur. Á næsta miðstjómamfundi Dkvaddi Rakosi sér hljóðs og tók að ræða „óviturlega stefhu félaiga Kadars og fieiri," sem vildu endurskoð- un R a j kréttarhatdamna. Þvi næst benti hamn aðstoðarmanni sínum að koma með segulbamds tæki, sem hann hafði igeymt sér í næsta herbergi, og setja það lí gang. Og öll miðstjörnin, e!n- ir fjörutíu manns, Mýddi á, er Janos Kadar sagði: „Kæri Laci . . .“ Fram að þessu haíði leynd- armálsins verið vel gætt. Kad- ar dmyndaði sér, að þrir eða fjörir hefðu af þvii þef, au'k þeirra Rakosis. Nú vissii það öll miðstjórnim, og öll Búdapest áður en vikan var liðin. Rússum þótti Kadar 'kjörinn til þess að bæla niður upp- reisnina 1956. Hann var ná- 'tengdur hvorugum, Rakosi eða Nagy. Sumir beztu v'.nir hans höfðu fallið fyrir hendi upp- reisnarmanna. Ferill hans bæði fyrir stríð og eftir, sannaði, að honum var gefin sú igáfa að semja sig að fólkinu, og þar sem hann hafði aldrei i Moskvu verið, var ekki borin von, að þjóðin semdi sig eimn igóðan veðurdag að homum. Krústjoff þóttist sjá, að Kad- ar væri enginn hrokagikkur, heldur fremur hófsamur flokks maður, sem mundi með hægð- imini leiða þjóð s'ina úr þeim vanda, sem hún átti þá við að striða; og mót því „mitlda ein- ræði“ (a.m.k. mildara), sem harm stefndi sjálfur að: Og Krústjoff hafði á réttu að standa. Kadar reyndist vandan- um vaxinn. Honum var vel ljóst hvílikt haitur hamn hafði IbaJkað sér, er hann sveik uppreilsnarmeimn. Hann hefur stefnt maik- visst að þvi siðan að öðlast fyrirgefningu og víðurkenn ingu landa sinna, vinna þá til fylgis og stuðnings við sig. Sannfæra þjóðina, sem var orðin efagjörn í meira lagi, um það, að skepnuskapur Rakosi- stjórnarinnar væri ekki skilyrð- islaus fylgja sósíalisma, og um það, að hann geti oig muni koma á skapfellilegri, en samt sem áður „sönnum só.sáaiisma“ í UngverjaLandi. Til þess að fullvissa menn um, að ekki þurfi að óttast hina igömlu stjórnarhætti lengur 'hefur hann tekið upp samstjóm margra, fremur en per- scmulega leiðsögu. „Örlög lands vors eru lamgtum betur tryggð, ef hundruð, þúsund eða milljónir manna bera ábyrgð á iþeim, en ef 15, 10 eða jafnvel aðeins einn ber aila ábyrgð.“ Stjórn flokksins kveð ur æ oftar utangarðsmenn og sérfræðinga til skrafs og ráða- gerða um það, hvemiig bezt megi ná sambandi við ut- anflokksmenn. Árið 1961 myndaði Kadar hið kunna slagorð sitt: „Sá, sem ekki er á móti' oss, er með oss,“ þvert ofan i hótun Rakosis, sem hljóðaði svo: „Sá, sem ekki er með oss, ©r á móti oss.“ Slag orð þessi eru ágæt dæmi um muninn á leiðtogunum tveim- ur og stjómum þeirra. Rakosi varð að vera þess fullviss, að þjóðin styddi flokk'hn. Þess krefst Kadar ekki. „Til hvers ií ósköpunum er að draga fólk 4 flokkinn, sem ekki er sann- 'færðir kommúnistar?“ spyr hann. Mörg hundruð þúsund eru alls ekki Marxistar, en virða samt flokkinn og stjóm okkar fyrir það, að þau hafa komið á ilögum og skapliegu ástandi i landinu. Þetta fó'lk er með okkur.“ Og það er rétt. Nú er svo komið, að léttara er að fiinna sauminái .1 heystakki en Ungverja, sem ekki styður Kadar — og það er sizt óttinn við iögregluna, sem þessu veldur. Að nokkru leyti eru hinar miklu vinsældir að þakka Qiffn- aðarháttum Kadars. Um alla Mið- og Austur-Evrópu komm úmilsta er kom'n upp ný yíir- stétt manna, sem flagga marx ásfcum hugsjónum og hafa Miff ið hefðartindinn á bökum bænda og verkamanna, en ráðska nú með líf þeirra og störf. Valdastöðunum íylgja víða lifnaðarhættir, sem ekM eru alveg á íæri íjöldans, svo vægt sé að orði kveðið. En þetta á ekM við um Kadar. Vist býr hann prýð'.lega. Hann á e.inbýlishús á hæðar- brún 4 Búda, þar sem sér yf- ir Dón'á og Pest handan henn- ar. Bn í samariburði við Nicote Ceaucescu, sem býr við lifaurð- inn frá þvii li tið Carlos kon- ungs, er Kadar hófisamur í hæsta máta. Hann býr einn með Maríu, konu sinni, sem stóð við hlið hans i andspyrnuhreyfilng unni. Þegar hann var í fang- elsi' hugðrit flokkurinn neyða Marúu til að afneita hon'um og skilja við hann, en hún lét það ekki á sig íá og Iþau hafa ver- ið óaðsMljainleg upp firá 'þvi. Hún starfar nú við út- gáfu flokksins. Hófsemi og strangleikii Kadars eru þó ekki bund'.n íjármálum. Ekki alls fyrir 'löngu bannaði hann mefcbar- dans og -sýningar í landinu. Eftir að hin nýja efnahagis-

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.