Lesbók Morgunblaðsins - 09.03.1975, Side 3

.a33t
* ii> -* .* i t « 11 * f.i * i * * »1 * « ujr
höfundarferil. I textum stnum er hann allstaðar nærverandi og
stundum við lestur þeirra sækir að manni sú grunsemdarvissa,
að forsenda þeirra allra sé orð predikarans gömlu: „Allt er
fánýtt."
Thor semur aldrei neittl Jafnvel eru smáþættirnir í fyrstu
bókum hans, sem þó komast næst þvt að virðast skáldskapur,
fremur vökudraumar, fantasiur, sumar mikilfenglegar. Og
upplýsingarnar, sem þættir hans af merkum mönnum flytja,
eru svo strjálar og margvtsandi að það, sem helst kemst til
skila jafnvel í þeim, er tilfinningaltf sem orðið er til vegna
umgengni við listir, sérstaklega rómantiskar listir, hans sjálfs t
greinum, sem hafa á sér yfirvarp fréttaflutnings, og lýsir
þessum tilfinningum sakleysislega, krakkalega. Skáldskapur
er það ekki. Menn standa flestum stundum mitt t óreiðu
tilfinninga sinna og annarra án þess að geta greint fyllilega i
milli, sjá ekki út fyrir tilfinningar sínar, ekki til botns i þeim,
né kunna að nafngreina nema sumar þeirra. Og þótt úr sé
greitt tekur óreiðan sig upp jafnóðum frá einni stund til
annarrar. Svo er um Thor, sem aðra, og kannski þó fremur en
suma, þvi að næmleiki manna er mismunandi. í heimi lista er
þessu öðru visi farið. Þær gefa von um reglu að baki
óreiðunnar; hið listræna skipulag. Þótt menn kenni þess undir
niðri á sjálfum sér, við igrundun, að slík regla væri óþolandi,
gilti hún alstaðar og alltaf, þrá þeir hana samt, og listaverk
nema þeir þvi, sem séu þau gædd aðdráttarkrafti. í skáldsögu
t.d. er greitt úr tilfinningaflækjum, að meira eða minna leyti
með þátttöku lesenda; allt virðist flókið og óúrgreiðanlegt i
fyrstu, en eftir því sem sögunni vindur fram, greiðist úr og svo
í lokin er hún orðin til, það er vandinn greiddur. Menn og þá
einkum tilfinninganæmir menn vita þannig um annan heim,
fullkomnari sínum og að þeir geta dvalið i honum fyrir
tilstyrk ímyndunarafls síns um stund. Lesandi hefur samflot
með persónum, sem eru fullkomnari en hann sjálfur og eftir
á samkennd með þeim, sem er þá raunsæislegust ef ferli
sögunnar hefur almennari visun en bara þá er hæfi persónum
hennar, vísun, sem lesandi geti heimfært á eigið líf og siðan
beitt til að greiða úr tilfinningalegum vanda sinum, annað-
hvort einkalega eða með stjórnmálalegum kröfum. Af þessu
leiðir að menn hafa ekki skilið listaverk, ef þeir fjalla um það
af tilfinningasemi. Thor hættir til þess. Textar um táknmál og
ofurnáttúrleika (surrealisma) í fyrstu bókum Thors tveimur
eru fjarskyldir sömdum skáldskap; frásagnir i þeirri þriðju,
„Andlit i spegli dropans," virðast mér aftur á móti vera
visvitandi tilraunir til sögugerðar; mér er raun að hugsa til
þeirrar flatneskju. Framvinda frásagnanna, eða ummyndunar-
eiginleiki, er engin. Þær greina frá tilfinningalifi, sem orðið er
til lengst inni í hulduheimi rómantiskrar listar og getur ekki
þróast þvi að sú rómantik á sér ekki stað i hugum lifandi
manna, og umfjöllunin er með fráieitum hætti; á kostnað
listarinnar. Andleg ófrjósemi er ekki til þess hæfust að lýsa
stöðnun, fremur en að maður þyrfti að vera kaupmaður og i
samtökum þeirrar stéttar til að geta skrifað nýtan skáldskap
um kaupmennsku.
En það vill svo til — og hendingar eru eitt höfundareinkenni
Thors — að þessar frásagnir verða einnig lesnar sem greinar-
gerðir um menningarlega stöðvun, sannverðugar, og frá þvi
tilliti fullgildar. Þær eru fréttnæmar. Thor er i öllum verkum
sinum, nema tveimur hinum fyrstu, áróðursmaður, sérstak-
lega fyrir listum en almennt fyrir sköpunargáfu mannsins. Og
gengur i hinum siðari ekki lengra en skyggnilýsa glundroða
mannlifsins með stilshætti sínum, likt og þegar skuggamyndir
sameinda eru kallaðar fram með Ijóssiun eða frumusamsetn-
ing gerð greinanleg með litun. Með vísun sinni á listaverk
beitir hann vitað eða óvitað þeirri aðferð að valda geðröskun
og tilfinningalegri ringulreið með þeim, sem til er talað;
honum svo varla tiltækt annað úrræði en kynna sér verkið t.,
að komast aftur í jafnvægi. Slíkt krjámull er algengur háttur
listunnandi manna, sem starfa að menningarpólitik. Thor er
menningargagnrýnandi og tekur á sig þesslags vandkvæði likt
og geðkvillar væru. samlagar sig þeim og gerir úr trámur, sem
spila i textum hans. Pistlar fyrstu bókanna tveggja, „Maður-
inn er alltaf einn" og „Dagar mannsins," eru sannanir,
uppgötvanir, næstum spiritiskur vitnisburður um sköpunar-
máttinn, meðfram samt stigandilaus framsetning, martraðar-
kennd; strax þar kennir sálræns enduróms menningarlegra
vandkvæða en þó sem hlutleysislegs undirtóns. Blæmál text-
anna lýsir furðulegu tvíræði mannlegrar einveru, að maður er
fjarstæður öðrum en einnig sjálfum sér og þvi likast, skyn
hans á sig sjálfan, sem hann sé ókunnugur maður í
hópnum og aðrir standi honum nær en hann gerir; sjálfsvit-
undin á sér ekki annað mál um sig en mótsagnanna, kennsl
um fjarlægingu, táknanna, hinna óhöndlanlegu háðfugla. Og
segir okkur af furðulegum heimi, sem við erum vanmegandi
gagnvart og blygðumst okkar fyrir og felum fyrir sjálfum
okkur og öðrum; neðar félagslegum sökkli hugarins, þar sem
heilbrigð skynsemi má sin litils og ekkert er sem sýnist og þó
allt og hefur gert sér huliðshjálma úr yfirborðsmyndum skyn-
hrifanna. Kenningar úreltast, menn ekki. Milli orða og hins
áþreifanlega, samheitis þess sem mannlegt er, mannsins. og
sundurlyndra manna verður togstreita þegar þeir leita ákveð
inna hugmynda um sjálfa sig, sjálfsimyndar, og heimspekileg
hefð heldur að þeim sinni almennu. Svo er háttað félagslegri
mótun, sem Thor greinir frá með þessum bókum. Að hversu
miklu leyti á maður að ganga í heimspekilegri hefð síns tíma?
„Maðurinn," hið félagslega mót, sem mannúðarsinnar eru
steyptir I, gerir kröfu um fórnlyndi til hins náttúrlega manns;
þess sjálfs, sem Jung kallar svo, raunsjálfsins og þessi krafa
gegnsýrir flesta sambýlishætti nú á dögum. Hvar eru hin innri
mörk agans? Hvar hættir maðurinn að vera listrænn tilbúning-
ur samfélagsins og byrjar að vera hann sjálfur? Við erum i
álögum. i fyrstu verkum sinum tveimur leggur Thor álagahjúp
sinn til hliðar; með hinum siðari fjallar hann um hann. Hinar
humanistisku kröfur eru bókfestar, lögfestar, en i Ijósi raun-
Þorsteinn Matthíasson
BASLARI
FYRIR VESTAN
Árborg er lítill bær eða byggða-
hverfi i Manitobafylki i Kanada,
um það bil 30 niilur í vestur og
norður frá Gimli við Winnipeg-
vatn. Byggðin umhverfis þorpið
er landbúnaðarhérað og stunda
bændur annaðhvort kornrækt
ellegar hafa nautgripi. Sumir eru
einnig með talsveróa alifugla-
rækt. Þarna er landið mjög frjó-
samt og þvi sjaldan uppskeru-
brestur. Einnig eru víð graslönd
til beitar fyrir búpening. Þegar
Islendingar komu þarna fyrst að
ónumdu landi, var það allt einn
kargaskógur, illur yfirferðar og
erfiður til vinnslu. Islendinga-
fljót fellur sunnan til gegnum Ár-
borgarbæ, fannst mér það fremur
líkjast stóru síki en vatnsfalli. En
ég hef heldur ekki séð það nema
þegar það liggur í dvala sumarhit-
ans. Þeir sem gjörst þekkja hafa
tjáð mér, að svipmót þess sé allt
annað á vorin meðan snjóa er að
leysa. Þá flæðir það oft langt út
. fyrir farveg sinn og hefur stund-
um valdið tjóni á mannvirkjum og
fénaði.
I þessari byggð eru stórir bænd-
ur, sem hafa viðlenda akra og
margt gripa. Vélar eru margar og
stórvirkar, en mannafli á hverju
búi takmarkaður, stundum meira
en bændum þykir æskilegt. En
þar eins og hér heima á Islandi,
gengur oft erfiðlega að fá fólk til
landbúnaðarstarfa, enda sú at-
vinnugrein tæpast talin sam-
keppnisfær við iðngreinar og
önnur ,:jónustustörf fjölbýlisins
hvað kaupgreiðslur snertir.
Mitt í þessu frjósama, tækni-
væddfv héraði hitti ég Vestur-
islenskan bónda, Árna Kristins-
son, og hefur hann talsvert annan
hátt á sínum búskap en flestir
nágrannar hans.
Arni er „baslari", en svo nefna
Vestur-Islendingar þá menn sem
búa einir sér og eru ekki við konu
kendir.
Ég átti mjög ánægjulega dag-
stund heima hjá þessum bónda,
og sagði hann mér á fallegri
islensku brot úr lífssögu foreldra
sinna og gerði mér að nokkru
grein fyrir viðhorfi sínu til lifs-
ins.
Faðir minn hét Kristinn
Frímann Kristinsson, en móðir
mín Kristín Hallgrimsdóttir. Ég
veit ekki vel hvenær þau komu
hingað til lands, en þau voru þá
um tvítugt. Eitthvað munu þau
hafa haft hugmynd hvort um
annað heima á Islandi, en það
brann ekki almennilega saman
með þeim fyrr en hér i landi.
Móðir min flutti til foreldra
sinna, sem voru komnir á undan.
Faðir minn fór fyrst til Norður-
Dakota en flutti svo hingað, gift-
ist móður minni og þau tóku sér
heimilisréttarland og bjuggu hér
síðan allt sitt líf. Þau eignuðust
tvö börn, mig og systur mina. Hún
býr hér milu fyrir austan og er
gift Aðalsteini Isakssyni. Hann er
ættaður úr Borgarfirði. Þau hjón
eiga þrjú börn.
Þegar foreldrar okkar féllu frá
skildu þau mér eftir landið. — Og
nú heldur þú við föðurleifð
þinni? Ég veit ekki hvað ég á að
segja um það. Kannski heldur
hún mér við. Okkur kemur oftast
vel saman.
Ég man vel eftir sumum land-
nemunum hérna í byggðinni, mér
er minnisstæð atorka fólksins.
Það var ekkert lítið, sem það
þurfti að gera meðan verið var að
brjóta landið. Það er ómögulegt
að lýsa starfinu svo umfangs-
mikið og erfitt var það. Ég sagði
stundum við foreldra mína, að
þau hefðu aldrei farið frá Islandi,
þvf hugur þeirra leitaöi stöðugt
þangað. Þegar bréf kom austan
um hafið var alltaf hitað gott
kaffi og send boð til grannanna á
næstu bæjunum, bréfin voru svo
Iesin og farið að tala um fólkið í
sveitinni heima. Þau voru þvi i
vissum skilningi — andlega séð
— alltaf heima á Islandi. Ég er
náttúrulega ekki vel dómbær um
það sem ég segi nú. En ég held, að
Islendingurinn hafi ekki þróast
neitt lakar hér en heirna. Nú eru
nýir Islendingar að vaxa hér upp,
en við vitum ekkert hvernig þeir
verða. Það virðist varla hægt aö
komast hjá því að þeir tapi tal-
máli sinu.
Mér var kennt að tala gott mál,
annað er það hvernig mér hefur
tekist að halda þvi við. Nú les ég
sjaldan islensk blöð, en þá rek ég
mig stundum á orð, sem ég skil
ekki. Ég las til dæmis i blaði, að
Islendingar hefðu keypt nýja
þotu. Þotu, ja hvað var nú það?
En svo skildi ég, að þetta var ein
tegund flugvéla, sem þeir áttu
ekkert nafn á og fundu svo upp
þetta nýyrði. Mörg slík tilbúin orð
eru góð og maður venst þeim
fljótt.
— Ég er ekki vélfróður og vinn
landið þess vegna með hestum.
Þetta eru stórir hestar, eftir
Framhald á bls. 13.
Árni Kristinsson með hestana sina.

— ■ ~
'
Framhald á bls. 16
©