Lesbók Morgunblaðsins - 09.03.1975, Síða 12

Það var fyrst árió 1967 aó ég
veitti því athygli að mikið er um
fornar kolagrafir í Lambaness-
ásnum í Fljótum, þeim hluta hans
sem heyrir undir Illugastaði en
það er mestur hluti ássins. Kom
þetta til af því að ég eignaðist
smáskika þarna og fór því að
venja þangað komur minar, eink-
um um berjatimann en þarna er
gott berjaland. Eg fékk strax
löngun til að athuga þetta nánar
t.d. með því að gera teikningu af
tilteknu svæði og merkja kola-
grafirnar þar inn á. Lambanessás-
inn er svo stór að það væri mikið
verk að gera kort af honum öllum,
og líka allhár eða 157 m. \
Um 150 m frá beygjunni sem er
á þjóðveginum rétt utan við
Illugastaði og þar sem vegurinn
liggur út á við eftir Lambaness-
ásnum er afleggjari frá vestari
vegarbrún. Það er gamli þjóðveg-
urinn. Vestan við vegamótin, um
24 m, er hóll eða smáhæð. Frá
henni er mælingin gerð og út að
Marklá, allt neðan eða vestan
nýja þjóðvegarins. Vió Marklá
eru landamerki milli Illugastaða
og Lambaness.
A þessu svæði reyndust vera 88
kolagrafir, sem verður að teljast
mjög mikið. Vafalaust eru þó all-
margar grafir sem bæði hefur
sést yfir og svo aðrar sem farið
hafa undir gamla veginn og raun-
ar einnig þann nýja, því þó að
mælt sé frá vegarbrún er allmikið
svæði undir vegarkantinum á há-
um vegi, þar sem fláinn er einn á
móti einum og hálfum og auk þess
í hliðarhalla eins og þarna er.
Einhver kynni að spyrja hvern-
ig hægt sé að þekkja kolagröf.
Það er frekar auðvelt og lærist
fljótt. Oftast eru þetta bollar svo
sem 140 sm i þvermál með finn-
ungsgróðri í botninum og oft er
berjalyng í skálarbörmunum og
vel af berjum. Grafirnar geta ver-
ið nokkuð misstórar og oft sigur í
þeim vatn því að þær hafa verió
vel þéttaóar i botninn meö leir.
Dýptin er ekki beint mikil enda
var skylda að ryðja að nokkru
ofan i þær að lokinni kolagerð svo
ekki stafaði af þeim hætta fyrir
sauðfé. Annars hefur dýptin verið
svona 80—130 sm eftir því hvern-
ig er mælt og þá miðaó við botn.
Þorbjörn Friðriksson mennta-
skólakennari er áhugamaður um
þessa hluti. Hann var á ferð hér í
ágúst í sumar og þegar ég sagði
honum frá kolagröfunum vildi
hann fara til að grafa í þær. Fór-
um við svo í þeim erindum þann
15. ágúst og er skemmst af þvi að
segja að við hittum á gröf, þar
sem ekki voru einungis órækar
leifar um starfsemi þessa, heldur
gröf sem var ,,full“ af kolum.
Okkur finnst einna líklegast að
gröf þessi hafi gleymst, sem gæti
stafað af því, að eftir að gröf var
byrgð og þar til mátti opna hana,
átti að liða nokkur tími, sem mun
hafa skipt dægrum. En á þeim
tíma kolaðist birkið og glóðin
kólnaði. Ýmis atvik gætu því legið
til þess, að kolin hafi aldrei verið
tekin úr gröfinni.
Greinargóður maður, Guð-
mundur Sigurðsson í Lundi,
telur að ekki hafi verið gert til
kola í Fljótum af birkiskógi í 200
ár. Má einnig í því sambandi
benda á ummæli prestsins í
Barðsprestakalli, sr. Jóns Jóns-
sonar, í Sóknarlýsingum Skaga-
fjarðarsýslu frá 1841. Hann segir:
„A mörgum stöðum, víðar en hér
er um getið, sjást ljós merki til, að
skógur hafi verið, sem þó er gjör-
eyddur fyrir núlifandi manna
minni.“ Sem sagt hefur næstum
allur skógur verið eyddur um
1760. Sumstaðar er þess getið, að
birkið hafi farið mjög illa í móðu-
harðindunum 1783.
Ég giska á að kolamagnið í gröf
þessari hafi verið um 2 tunnur.
Sumt af kurlinu virðist höggvið
úr rótum og eru lengstu bútarnir
um 10 sm.
Vafalaust hefur kurlið brotnað
og smækkað þegar gröf var troð-
in. Allt stærsta kurlið var í
hringnum efst og utan með en það
smæsta innan í. Á botninum var
svo tjara en engin lykt var af
þessu.
Þann 3. september fór ég inn að
Illugastöðum til að athuga kola-
grafirnar betur. Gróf ég nú niður
í 10 grafir, sem ég valdi af handa-
hófi og var kolavottur i þeim öll-
um. Jarðvegslagið ofan á kola-
dreifunum var frá 10—35 sm að
þykkt, oftast 15—20 sm.
Ég tel víst að á Illugastööum
hafi verið mikið birkikjarr, ekki
sist þarna i ásnum. Viða sést enn
votta fyrir kjarri en sem aldrei
tognar úr vegna sauðbeitarinnar.
Sauðfé eyðileggur varla fullvax-
inn birkiskóg, jafnvel þótt lágvax-
inn sé. En öðru máli gegnir með
lumið sem er í uppvexti. Það þarf
friðun.
Það sem Eyþór Einarsson grasa-
fræðingur segir um Hornstrandir
í sumar sýnir vel hvaða áhrif frið-
unin hefur. Það er viðtal við Ey-
þór 17. ágúst í Tímanum og heitir
greinarstúfurinn: Þar angar
blómabreiða. Eyþór segir: „Þær
eru eiginlega orðnar blómagarður
sumar víkurnar á Hornströndum.
— Sums staðar er líka vaxið upp
birkikjarr, einkum í fjarðarbotn-
unum I Jökulfjörðum og í Lóna-
firði, sem lengst hefur ver-
ið í eyði, er það orðið mikið til
samfellt. Övíða er það nema svo
sem I hné, nema á stöku stað í
giljum getur það tekið manni í
klyftir eða jafnvel mitti." Eins og
kunnugt er eru Hornstrandir nú i
eyði og því enginn ágangur búfjár
þar um sinn.
Náttúrlega kom eyðing skóg-
anna til af illri nauðsyn í kola-
lausu landi, og jafnvel af hálf-
gerðum óvitaskap lengi framanaf.
Ekki er ósennilegt að t.d. land-
námsmennirnir hafi litið á skóg-
KOLA-
GRAFIR
Eftii- Guðbrand Magnússon
kennara á Siglufirði
Q/m /SOm Jh.
vejucinrv.
uvjWrituts* isvtJLciii viu uvya,iuAsi~csis}u.uL / n k L y is t-t ícucl O l iiaycKxs-kcs l a ymuuLs t/i uiasiiiy JS *-<>%> uy wv i/y itu au uviaLXltljttiLL lUCUdl /-
nýja t/ejacinS. ‘Jé//Márklá eru /andimarkL milli eTi/uyasfáfa ojJÍamJwness. se/a/Umun vwa um f<fja. ofá’oss úfaiav koíajvJ