Lesbók Morgunblaðsins - 22.06.1975, Blaðsíða 2

Austur Berlín og Berlinarmúrinn. Járntjaldið er jafn áþreifanlegt þar sem fyrr.
30 ÁRUM EFTIR STRÍÐ:
AUSTAN
VIÐ
TJALD
Um lífskjör og lifnaðar-
hætti í Járntjalds-
löndunum svonefndu
Eftir A. Nagorsky
Svo yirAjg{ sem þrcytingar f
Áustur-Evrópu geti aðeins sprott-
ið af ofbeldi. 1 hinni blóðugu upp-
reisn í Ungverjalandi 1956 kom
fram nýr leiðtogi, Janos Kadar,
sem hefur jafnt og þétt bætt lífs-
kjör þjóðar sinnar,' sem kunni
honum þó eitt sinn iitlar þakkir
fyrir frammistöðu sfna eftir um-
rædda uppreisn. Eftir stjórnartfð
Alexanders Dubceks f
Tékkólsóvakfu 1968 hófst sú kúg-
un tékkneskra „villutrúar-
manna“, sem enn stendur. Og
eftir uppreist pólskra verka-
manna árið 1970 komu til valda
nýir herrar, sem hétu því, að Pól-
verjar skyldu nú loks sjálfir fá
einhverja skynsamlega hlutdeild
í þeim gæðum, sem þeir fram-
leiddu. Allar breytingar, góðar
eða slæmar, hafa átt upptök sfn f
ofbeldi eða þeim hefur lyktað
með ofbeldi. Og oft voru þær
keyptar við dýru verði, bæði f
mannslffum og örvflnun. Margir
hafa haft þá hugmynd um Aust-
ur-Evrópulöndin, að þau væru
hálfgert andiegt tómarúm — stór
fláki f austanverðri Evrópu, þar
sem þungbúið fólk og þreytulegt
lepti dauðann úr skel og drekkti
sorgum sínum f ungversku vfni
eða pólskum vodka. Svo hefur
virzt, að þar þekktist enginn
meðaivegur f neinu; aðeins annað
tveggja, uppreisn eða fullkomin
örvænting.
En nú bregður hins vegar svo
við, að ýmsir austur-evrópskir
leiðtogar þykjast hafa fundið
meðalveginn. Það er að segja að-
ferð, sem leiði til bættra lífskjara,
en haldi mönnum þó jafnframt í
hæfilegum skefjum. Ekki alls fyr-
ir löngu fór ég sex vikna ferð um
Austur-Evrópu, og verð ég að
segja, að ég fæ ekki betur séð en
leiðtogarnir hafi nokkuð til síns
máls. Því fer að vísu fjarri að
gamalgróin spenna sé með öllu
hjöðnuð í löndum þessum. En nú
hljóðar dagskipunin upp á hægar
breytingar. Það táknar í sjálfu sér
allstórfeilda breytingu í austur-
evrópskum stjórnmálum og efna-
hagsmáium, og hefur sú breyting
haft sýnileg áhrif til bóta á lif
milljóna manna í ríkjum þessum.
Fyrir aðeins fimm árum þekktist
Vesturlandabúi í Varsjá þegar í
stað af klæðnaði sínum. Nú hverf-
ur hann gersamlega í fjölda
heimamanna. Eitt sinn var stöð-
ugur vöruskortur aðaleinkenni
verzlana i Búdapest; aðeins ein-
stakar vestrænar munaðarvörur
voru á boðstólum; en nú eru
vestrænar vörur í öðrum hverjum
búðarglugga, nauðsynjavörur
skortir mjög sjaldan, og þegar það
verður líður langt á milli. Hvar-
vetna verður vart mikils áhuga á
einkabilum. Þykir mikið hnoss að
eignast bil og það verður nú æ
auðveldara, eins og sjá má á tíð-
um umferðartruflunum um mesta
annatímann. „Alþýða manna hér
hefur aldrei lifað jafngóðu lifi,“
sagði mér vestrænn sendiráðs-
maður, sem ég hitti. „Vestur-
landabúum er nú loks að verða
ijóst, að gjörbreyting hefur orðið
austantjalds.“
Svo má vera. En breytingin sú
er þó alls ekki fullkomin, Auk
þess hefur hennar naumast orðið
vart í sumum löndum. Drungi og
þjónslund Búlgara er söm við sig
og æðsta ósk þeirra er sú, að land-
ið verði sextánda lýðveldi Sovét-
rikjanna. Og enda þótt lífskjör
séu orðin allsæmileg í
Tékkóslóvakíu og Austur-
Þýzkalandi, ríkir þar ennþá
grimmilegt einræði. Rúmenar, að
sfnu leyti, halda hlut sínum af
mestu þrjózku; þeir eru eina
austantjaldsþjóðin, sem hefur
sjálfstæða utanríkisstefnu. Það er
þó ekki nóg. Þeir sem koma til
Bukarest geta hyllzt til að halda,
að þeir hafi villzt i tímanum — nú
sé árið 1955 en ekki ’75. Þetta er
þungbúin, grámuskuleg borg.
Nauðsynjavörur eru margar lé-
legar. Göturnar eru ósjaldan
mannauðar. Og öll frávik frá
flokkslinunni eru bæld niður
samstundis. Jafnvel f Póllandi og
Ungverjalandi, þeim löndum
tveimur, þar sem mest er frjáls-
ræði, hefur fryst svolítið í hug-
myndafræðilegum efnum, og er
hagfræðingum og menntamönn-
um stranglega ráðlagt að flana
ekki að neinu.
Þrátt fyrir þetta virðist mér
Tékkneski stórhlauparinn Emil
Zatopek. Hann var einn af
stuðningsmönnum frjálslyndu afl-
anna i Tékkóslóvakiu og missti þess-
vegna stöðu sina ( hernum.
árangur undanfarinna ára mjög
svo álitlegur. Stjórn Edwards
Giereks í Póllandi hefur tekizt að
lffga við staðnaðan efnahag lands-
ins með þvi að stórhækka raun-
verulegar tekjur verkamanna og
með verðstöðvunum kjöts, brauðs
og mjólkur, til dæmis. Vegna vest-
rænna innflutningsvara og tækni-
þekkingar er vöruval f Póllandi
nú mun fjölbreyttara en áður
fyrr. Pólskur hagfræðingur komst
svo að orði: „Fyrri rikisstjórn
skildi aldrei, að gera varð betur
við verkamennina, ef framleiðsl-
an átti að aukast."
Arangur hinna nýju aðferða er
eftirtektarverður. Þjóðartekjur
hafa hækkað um 7—10% á ári frá
1971, og Pólverjar eiga nú helm-
ing verzlunar sinnar við Vestur-
'lönd. Að vísu hefur þetta það í för
með sér, að Pólverjar eiga við að
etja mesta viðskiptahalla austan-
tjalds, en jafnframt hefur þessi
efnahagsútþensla aukið útflutn-
ingsgetuna að mun. Til dæmis
hefur framleiðsla pólskra skipa-
smíðastöðva tvöfaldazt frá þvf
1971 og ráðgert er, að hún þre-
faldist á þremur næstu árum.
Stjórnvöldum Ungverjalands
varð miklu fyrr ljóst en stjórn-
völdum Póllands, að þau yrðu að
búa betur að þegnum sinum. Þeg-
ar árið 1968 kynntu skipuleggj-
endur Kadars þar nýja skipan,
þar sem gert var ráð fyrir þverr-
andi miðstjórn i efnahagslifinu og
einnig var frjálsum markaðsöfl-
um gefinn lausari taumur en áður
hafði þekkzt. Mörgum fyrirtækj-
um var boðið að bjarga sér sem
bezt þau gætu á opnum markaði,
og tekjur verkamanna og for-
stöðumanna réðust nú fremur en
áður af hagnaðinum. Og enda þótt
vöxturinn í Ungverjalandi hafi
ekki verið jafn ör og i Póllandi
undanfarin ár taka umbæturnar í
Ungverjalandi hinum þó langt
fram. Búdapest er orðin stórum
þægilegri borg en Varsjá. Og Ung-
verjar kunna sannarlega að not-
færa sér hin bættu kjör. Þarf ekki
annað en renna augum yfir lang-
ar ráðir sumarbústaða, sem risið
hafa á bökkum Dónár. „Æðsti
draumur Ungverja," sagði erlend-
ur maður búsettur i Búdapest, „er
sá, að lifa lífinu eins og Austur-
ríkismenn."
Ein áhrifin af þeirri stefnu
austantjaldsmanna að taka meira
tiilit til neytenda en áóur, eru
þau, að ýmsir þættir stjórnmál-
anna eru ekki lengur eins eldfim-