Lesbók Morgunblaðsins - 31.08.1975, Blaðsíða 4

ÞAMIG
KVADDI
ÍSLWD
n
Þessi mynd er úr safni Sigfúsar Ey-
mundssonar og er í eigu Þjóðminja-
safnsins Hún segir brot af íslands-
sögu. Sigfús var sjálfur agent og
Vesturfaraskipið Camuens var á
hans vegum. Hér sést upphaf einnar
ferðarinnar; Camuens hefur lent I Is,
að öllum llkindum í Trékyllisvlk á
Ströndum. Skipið skaddaðist og ótt-
uðust þá sumir, að skipið mundi ekki
komast yfir hafið. Varð Sigfús sjálfur
að taka sér far með skipinu til að
sannfæra vesturfarana um hæfni
skipsins. En áður en akkerum væri
létt, kleif Sigfús fjall og tók mynd-
ina. Kuldalega hefur jsland kvatt þá,
sem fóru I það sinn.
að berjast gegn Amerfkuferðun-
um, og að þvf kom, að yfirvöldin
fóru cinnig að láta til sfn taka f
þessum efnum. Það orð lék á, að
ýmsir þeirra, sem vestur fóru,
skildu ilia við hér heima, hlypu
frá skuldum og sumir skildu jafn-
vel fjölskyldur sfnar eftir vega-
lausar. Þá voru sett lög af alþingi,
sem var ætlað að reyna að koma f
veg fyrir slíkt, og jafnframt var
kreppt allmikið að starfsemi
„agentanna", en ýmsir höfðu
kvartað undan þvf, að þeir stæðu
ekki alltaf við gefin loforð. Þá var
þess heldur ekki langt að bíða, að
ýmsir snerust gegn fólksflutning-
unum f ræðu og riti. Bæklingar
voru gefnir út til þess að andæfa
áróðri „agentanna" og mun þar
frægastur bæklingur Benedikts
Gröndal skálds, sem út kom árið
1888. Jón Olafsson ritstjóri reis
upp til andmæla og varð af þessu
hin harðasta og skemmtilegasta
ritdeila, sem lauk með meiðyrða-
málum og fjársektum eins og títt
var á þessum tíma. Um svipað
leyti fóru blöðin, einkum tsafold
að snúast gegn Vesturheims-
ferðunum af meiri þunga en fyrr.
Hvort þetta hcfur haft mikii áhrif
er erfitt að segja, þegar hér var
ko/nið sögu, var mesta út-
flutningshrotan liðin hjá
Andúð — fundum
hleypt upp
fyrir agentum
Eins og fyrr var frá skýrt höfðu
stjórnvöld í Vesturheimi erind-
reka á sfnum snærum vfða um
Evrópu. Lengi vel bar þót lftið á
starfsemi sffkra manna hérlcndis.
Það var ekki fyrr en árið 1886 að
Kanadastjórn réð ísienzkan
mann, Baldvin L. Baldvinsson, til
starfa sem útflutningserindreka
og starfaði hann á vegum stjórn-
©
arinnar um tfu ára skcið. Hann
kom alloft hingað til lands og
hvatti menn til vesturfarar. Var
máli hans og annarra „agenta"
misjafnlega tekið, og ekki var óal-
gengt, a.m.k. eftir að kom fram
um 1890, að menn hicyptu upp
fundum fyrir „agentunum". Árið
1890 fóru kanadísk stjórnvöld að
bjóða íslendingum frfðindi, ef
þeir vildu flytjast vestur. Það ár
voru t.d. fargjöldin frá Islandi til
Winnipeg lækkuð. Og enn vildi
Kanadastjórn gera betur. Árið
1893 gerði Thomas Greenway for-
sætisráðherra Kanada samning
við Beaver skipafélagið um að
það lánaði íslenzkum vesturför-
um fjargjaldið vestu- haf gegn
stjórnarábyrgð. Ekki er vitað til
þess að Bandarfkjastjórn hafi
boðið nein svipuð frfðindi. Þessar
ráðstafanir stjórnvaldanna virð-
ast hins vegar hafa haft takmörk-
uð áhrif, cinfaldlega vegna þess
að þær komu of seint. Arið 1893
var síðasta harða árið á öldinni og
með batnandi árferði urðu Is-
lcndingar tregari til búferlaflutn-
inganna. Landflóttin vestur um
haf hafði einnig skapað meira
rúm í sveitum landsins fyrir þá
sem heima sátu og kom það að
góðum notum þegar aftur fór að
batna í ári. Loks ber þess að geta,
að nú var þess skammt að bfða að
fslenzkt efnahagslff tæki þann
fjörkipp að á öilum vinnufúsum
þyrfti að halda.
III.
Hverjir fluttust
vestur og hvaöan
fluttust þeir?
Sú skoðun hefur lengi átt fylgi
að fagna hér á landi, að þeir sem
fluttust vestur um haf á öldinni
sem leið hafi verið „misheppnað"
fólk, nánast dreggjarnar úr ís-
lenzka þjóðfélaginu. Það mun að
vfsu mál. sannast, að fslenzku
vesturfararnir hafi fæstir verið
rfkir af veraldlegum auð; að þeir
hafi á nokkurn hátt verið lakara
fólk en aimennt gerðist nær hins
vegar ekki nokkurrri átt. En þá
vaknar sú spurning: Hverjir flutt-
ust helzt vestur um haf? Voru það
einhverjir sérstakir þjóðfélags-
höpar? Voru það sérstakir aldurs-
flokkar öðrum fremur?
Þessu er til að svara, að í hópi
vesturfaranna voru fátækir bænd-
ur og vinnufóik f jölmennast. Læt-
ur og að líkum að þetta fólk hafði
helzt ástæðu til þess að flýja harð-
indin. Fátækir kotbændur gátu
eðlilega miklu sfður staðizt gras-
brest og skepnufelli en þeir, sem
auðugri voru og rótgrónari. Horf-
ur þeirra voru því harla dapurleg-
ar hér heima f þvf árferði, sem
lýst var hér að framan. Við þetta
bætist, að þau héruð, þar sem
smábúskapur var einna al-
gengastur, sveitirnar á Norð-
austurlandi, urðu verst úti f
harðindunum. Þar Ienti fjöldi
fólks á sveitinni og fslenzk sam-
félagshjálp á þessum tíma var
ekki svo burðug eða mannúðleg
að þetta fólk gæti talið sig hafa
frá miklu að hverfa. Það vildi
svo mörgum kotbóndanum tif
happs, að einmitt um þetta sama
leyti hófst sauðasalan mikla til
Bretlands. Gátu margir selt
bústofn sinn gegn borgun út I
hönd og þannig greitt fargjaldið
vestur um haf. Verður seint met-
ið til fullnustu hve margir
losnuðu úr eymdinni hér heima
vegna skorts á kindakjöti f Bret-
landi.
Alþýðufólk í miklum
meirihluta
Vinnufólk og fátækir einhleyp-
ingar áttu ekki heldur að miklu
að hverfa þegar harðast svarf að.
Átvinna fór auðvitað minnkandi,
og ekki kom tii mála að hefja
búskap í slfku árfcrði. Urelt iög
um sveitfesti og vistarband gerðu
og mörgum erfitt fyrir. Þeir sem
eitthvað kunnu til handverks eða
annarra iðngreina sáu sfnum hag
einnig oftast bezt borgið með því
að flytjast vestur um haf.
Af framansögðu má Ijóst vera,
að það var fyrst og fremst alþýðu-
fólk, sem fluttist vestur. Þetta var
fólk á öllum aldri, þótt fæstir hafi
verið mikið yfir miðjan aldur. En
hvað um embættis- og mennta-
menn? Þvf er til að svara, að
embættismannastéttin hafði jafn-
an verið andvíg Vesturheimsferð-
unum og úr þcim hópi fluttust
aðeíns örfáir, helzt ekki nema
prestar, enda voru kjör þeirra
margra löngum Ifk kjörum
bændastéttarinnar. Ur hópi
menntamanna fluttust hins vegar
allmargir vestur. Voru það bæði
kandfdatar frá Kaupmanna-
hafnarháskóla, sem ekki leizt of
vel á atvinnuhorfurnar hér
heima, og menn sem höfðu snúið
heim próflausir og áttu þvf auð-
veldara með að vinna fyrir sér
vestra. Þess ber þó einnig að geta,
að margir þessara menntamanna
fóru aðeins til stuttrar dvalar, en
komu sfðan heim aftur. Þeirra á
meðal má t.d. nefna Einar H.
Kvaran rithöfund. Er ekki að efa
að margir þessara manna hafa
lært mikið á ferð sinni vestur, og
margir þeirra fluttu heim með
sér nýja þekkingu og verkkunn-
áttu.
Þá er að því að hyggja, hvaðan
fólk fluttist helzt. Varð flutn-
ingurinn meiri úr einum lands-
hluta en öðrum? Mér eru ekki
tiitækar neinar skýrslur um þetta
efni og verð þvf að stikla mjög á
stíiru. Eins og fyrr var getið áttu
Vesturheimsferðirnar upptök sfn
á Norðurlandi, í Eyjafirði og
Þingeyjarsýslum. Ur þessum
héruðum munu einnig flestir
hafa flutzt. Margir fóru einnig af
Austuriandi, einkum eftir Öskju
gosið 1875. Af vestanverðu
Norðurlandi og Suðurlandi ffutt-
ust allmargir og hið sama gildir
um Faxafióasvæðið. Tiltölulega
fáir munu hins vegar hafa fiutzt
af Snæfellsnesi, Barðaströnd og
úr Dölum, þótt alltaf sé getið
nokkurra vesturfara af þessum
svæðum. Eina landsvæðið, sem
virðist hafa sloppið nokkurnveg-
inn við flutningana eru Vestfirð-
ir. Fer það og saman við þá stað-
reynd, að sjaldan er getið um
aflabrcst á miðum Vestfirðinga
um þcssar mundir, og Iftt hcrjuðu
sauðfjárpestir þar vestra.
NiÖurlagsorð
Hér að framan hefur verið
fjallað nokkuð um Vesturheims-
ferðirnar. Þær eru án efa mestu
þjóðflutningar Íslandssögunnar
sfðan landnámsöld lauk. Orsakir
þessara miklu fólksflutninga
voru fyrst og fremst harðæri og
landþrcngsli. Sumir fluttust af
landi brott af stjórnarfarsástæð-
um, og hafa menntamenn senni-
lega helzt fyllt þann hóp. Ekki má
útiioka að einhveíjir hafi flutzt á
brott eftir að hafa bcðið skipbrot
f lffinu, og vafalaust hefur ævin-
týraþráin ráðið ferðinni hjá all-
mörgum.
En hverjar urðu afleiðingar
Vesturheimsferðanna? Gerðist
ekkert annað en það, að u.þ.b.
10.000 manns fluttust til annarrar
heimsálfu. Til skamms tfma hafa
menn einblfnt um of á þá stað-
reynd, að hér var um landflótta
að ræða. Hafa þvf margir verið
ósanngjarnari en skyldi f dómum
sfnum um það fólk sem burt
flutti. Við megum hins vegar ekki
loka augunum fyrir þeirri stað-
reynd að margt gott leiddi af
Vesturheimsferðunum. Þegar
slfkur fjöldi flytzt af landinu
hlaut að skapast meira olnboga-
rými fyrir þá sem eftir urðu. Það
gat stuðlað að hraðari uppbygg-
ingu þegar harðindunum létti.
Vestanhafs kynntust menn einnig
nýjum atvinnu- og tækninýjung-
um, sem þeir reyndu síðan að
flytja hingað heim. Sumum var
vel tekið og urðu þær tvímæla-
Iaust til góðs. Má f því sambandi
minna á, að það voru Vestur-
lslendingar, sem fyrstir byggðu
fshús á Islandi. Aðrar áttu að
mæta skilningsleysi og andstöðu,
en tilraunir þeirra komu þó
hreyfingu á málin sem oft leiddi
til mikilla framkvæmda þótt
sfðar yrði. Sfðast en ekki sízt ber
að liafa það í huga, að fjölmargir
landar hafa staðið sig með ágæt-
um vestra og borið nafn Islands
vfða. Vegna þess eins var betur af
stað farið en heima setið.
Helztu heimildir:
Arnór Sigurjónsson: Einars
saga Ásmundssonar I. Magnús
Jónsson: Saga tslendinga IX, 1 og
2. Þorsteinn Þ. Þorsteinsson:
Saga Islendinga I Vesturheimi I.
Valtýr Guðmundsson: Dr. Valtýr
segir frá. Finnur Sigmundsson
bjó til prentunar.
Blöðin: Isafold, Þjóðólfur,
Fjallkonan, Skuld og Fréttir frá
tslandi á tfmabiiinu 1870 til 1900.