Lesbók Morgunblaðsins - 08.02.1976, Page 10

' . • ; - .--i ■ r,-
— Nú stend ég upp á þóftu og
gái.
Ef ég segi, að viö förum, þá
förum við. En ef ég segi að við
förum ekki, þá förum við ekki
spor, kall minn!
Þessa þulu höfðu gamlir Breið-
firðingar á æskuárum mínum
eftir Hafliða hreppstjóra Eyjólfs-
syni (f. 1922, d. 1894) bónda í
Svefneyjum frá 1849—1894.
Það fylgdi sögunni, að þegar
hann átti að hafa sagt þetta, hefði
hann legið í vari af Melrakkaey á
Grundarfirði á skipi sínu Fönix.
Þangað sigldi hann af hákarla-
miðunum á Breiðafirði í norðan-
stormi, og beið eftir ferðaveðri
heim í Svefneyjar, eða að aftur
gæfi á miðin fram á firðinum ef
storminn lægði fljótlega.
Fráleitt hefur veðrið verið gott,
þegar Hafliði treysti sér ekki til
að sigla Fönix vestur yfir flóann.
Fönix var stærsta opið skip í
Breiðafirði meðan hann var við
lýði — stór teinæringur — sagður
afbragðs skip, og Hafliði einn
fræknasti formaðurinn í firöinum
um sína daga.
Engin mál eru til af Fönix. En
mig minnir, að Hermann S. Jóns-
son skipstjóri í Flatey segði hann
25—26 álnir milii hnýfla. Breiður
og djúpur var hann að sama skapi
og ákaflega sterkbyggður —
reglulegt hákarlaskip. Taldi Her-
mann, að Fönix hefði veriö vel
fær I flestan sjó með 8—10 tonna
þunga. Venjulegir breiðfirzkir
áttræringar voru taldir færir með
5—7 tonn.
Hafliða i Svefneyjum hentaði
aðeins traust skip. Hann var afla-
maður og sótti sjóinn fast meðan
heiisan leyfði.
Mesti afli sem Hafliði fleytti á
land í Svefneyjum úr einni legu á
Fönix voru 19 miðlungshákarlar
og lifur úr þeim innanborðs og 22
stórhákarlar á seilum sem róið
var fyrir. Mun þá hafa verið stutt
á þann gráa úr Svefneyjum og
hásetar í röskvara lagi, að slíkt,
erfiði skyldi lagt á þá. Og heppni,
að hákarlavaða skyldi ekki elta
skipið og rífa I sig seilarnar. Það
kom stundum fyrir. —
Nú er þessi mikli afli fyrir
löngu uppétinn og lyktin góða,
sem Iöngum angaói um tanga og
tún i Svefneyjum, rok.in út í
veður og vind. Fönix brunninn til
kaldra kola, undir ótal kaffikötl-
um og grautarpottum
karla og kerlinga, Hafliði bóndi
hættur að stíga upp á
þóftu og gá til veðurs og Svefn-
eyjar ekki lengur þingstaður
hreppsbúa. — En ntanni gæti
dottið í hug, ef lyklavörður
himnaríkis vildi gleðja gamla
manninn, að hann leyfði honum
að reka hausinn út undan tjald-
sköiinni og lita yfir heimahag-
ana: fugl í eyjum og sjólag á mið-
um. En ætli honum brygði ekki i
brún. Hann gæti að vísu tekið
undir með skáldinu og sagt:
Söm er hún Esja,
samur er Keilir,
eins er Skjaldbreið
og á Ingólfs dögum.
En hann sæi varla marga tein-
æringa við hákarlaveiðar, engan
fnyk af kæstum hákarli legði
fyrir vit honum, engan mann sæi
hann stýra seglbáti, varla mann
sem kynni áralagið. — Líklega
drægi hann sig fljótlega inn undir
skörina aftur, og segði: — Þú
mátt loka, Pétur minn. Tímarnir
eru breyttir. Ég fer ekki spor, kall
minn!
Margt og mikið hefur verið
skrifað um hákarlaveiðarnar —
hákarlalegurnar — á síðari hluta
19. aldar í Breiðafirði og annars
staðar. Skal ekkert af því endur-
tekió hér né reynt að bæta við
þann fróðleik. Hitt er ég ekki viss
um að sé eins vel þekkt hvernig
gert var að hákarlsbúknum,
hvernig hann var verkaður, mat-
búinn og hans neytt. — Ég hef,
því miður aldrei verið við
hákarlaveiðar, né séð hann
verkaðan, varla bragðað hann. En
fyrir mörgum árum spurði ég
gamlan Breiðfiröing að þessu. Ég
vissi að hann hafði verið háseti I
hákarlalegum á yngri árum sfn-
um, og hafði glöggar spurnir af
þeim frá um 1870.
Hann færðist heldur undan að
svara. Sagðist ekki geta gefið nein
fullnægjandi svör né algild, við
spurningum mínum. Mér tókst þó
að liðka um málbeinið á karli, og
hann sagði:
— Það fóru ekki allir eins að
þvf að verka hákarlinn. Að-
ferðirnar voru margar. En í gróf-
um dráttum mun aðferðin, sem
mest var notuð í eyjum, hafa
veriö þessi.
Þegar komið var að landi með
hákarlinn, var búknum flett í
sundur og skorinn í allvæn stykki,
er nefnd voru beitur og lykkjur.
Beitan var venjulega þykkri en
lykkjan, skorin úr bakhlutanum á
grána. Þynnstu lykkjurnar voru
úr kvið hákarlsins. Þær gátu orðið
næfurþunnar þegar þær þornuðu,
rauðbrúnar f gegn, og nefndust
þá glerhákarl eða glær hákarl.
Aðeins úr beitunum fékkst
skyrhákarl. Hann þótti beztur og
var eftirsóttastur, lfka dýrastur. 1
veizlum þótti ekki annar hákarl
boðlegur.
Þegar hákarlinn hafði verið
hlutaður sundur og honum skipt,
voru teknar grafir við flæðarmál,
þar sem mættist gras og grjót og
hálfrotnaðar þanghrannir lágu
yfir. I grafirnar var hákarls-
stykkjunum fleygt og huldar
með þunnu lagi af mold og sandi.
Sumir fergðu siðan með grjóti, en
ekki mátti fargið vera þungt. I
gröfunum var hákarlinn látinn
liggja 6—8 vikur. Það fór að vísu
nokkuð eftir þvi hvaða árstími
var, og hvað beiturnar i gröfunum
voru þykkar. — Þannig var
hákarlinn kæstur. Drifið úr hon-
um eitrið. Það rann út f jarðveg-
inn eða gufaöi uppí loftið. Þá var
ekki búið að finna upp mengun-
ina, og allt það kjaftæði sem flýt-
ur í kringum hana.
Nýr hákarl vaf sagður ban-
eitraður og var aldrei borðaður,
Bátar meS BreiSafjarðarlagi.
nema hvað örbjargamenn gerðu f
harðindum áður og fyrr meir —
og dóu unnvörpum. —
Ekki þótt vel frá gröfunum
gengið, nema að þeir sem yfir
mokuðu migu í í kross yfir þær að
loknu verki. Það var eina örugga
aðferðin til þess að ná öllu eitri út
þykkustu beitunum. En ef flýta
þurfti kæsingunni af einhverjum
ástæðum og auka bragðgæði
framleiðslunnar, mun hafa átt sér
stað, að volgu kúahlandi væri ýrt
yfir grafirnar öðru hvoru meðan á
kæsingunni stóð.
— Sást þú migið yfir grafirnar,
spurði ég viðmælanda minn?
— Nei, ég sá það ekki, en það
mun hafa verið gert.
En ég sá bónda kasa hákarls-
hlutinn sinn í námunda vió fjós-
hauginn heima hjá sér. Hann var
talin vanda sérlega vel alla sfna
vöru.
Eftir að beiturnar og Iykkjurn-
ar höfðu verið kæstar i 1—2
mánuði, voru þær grafnar upp og
hengdar í þurrkhjalla. Skrápur-
inn var þá fleginn af þeim, ef það
hafði ekki verið gert áður. Voru
þykkustu beiturnar þá svo drag-
úldnar og morknar, að þær loddu
varla saman og hræra mátti í
þeim með fingrunum. Ef hníf var
stungið i þær „mötuðu þær hann“
sem kallað var. Snjóhvítar. Af
Iitnum dregið nafnið skyrhákarl.
Af þeim lagði ilmandi lykt langar
leiðir, meðan skel var að myndast
utan á þeim og þær þornuðu hæfi-
lega. Sumir þvoðu þær upp úr sjó
um leið og þær voru hengdar upp,
og skófu af þeim eitt og annað
mor sem loddi við þær. Lyktin af
hákarlinum f þessu ástandi var af
sumum nefnd hjallaþefur og þótti
bera vott um búsæld, þar sem hún
lagði fyrir vit manna.
Ekki þótti hákarlinn verulega
hollur, þótt vel hefði verið migið
yfir hann, og hann legið f gröfum
sínum einn til tvo mánuði. Betur
mátti ef duga skyldi. Hann varð
að vera tveggja til þriggja ára
gamall, og helzt að hafa hangið f
dimmum húshjalli eða grjótbyrgi
mikið af þeim tíma. Eftir það var
hann margra meina bót. —
Ilákarl var aldrei hversdags-
matur i Breiðafirði eftir að ég
man eftir. Til þess aflaðist ekki
nógu mikið af honum. Hann var
aðeins hátíða og veizluntaður. —
Þegar hákarl skyldi hafður i
veizlur, var beitan sótt í húshjall-
inn þar sem hún hafði verið
geymd í dimntu skoti, síðan hún
var tekin úr þurrkhjallinum,
skorin í sneiðar um 1 sm þykkar,
og borin fram í trogum eða á
stórum diskum (fötum). Það fór
eftir því, hve fjölmenn veizlan
var og veitingar ríflegar.
Veizlugestir báru sig sfðan eftir
björginni. Drógu til sín eina eða
fleiri sneiðar, skáru þær í hæfi-
lega munnbita og helltu síðan
brennivíni yfir krásina, líkt og við
vesælir afkomendur þeirra
gerum, þegar við hellum bræddu
sméri eða mör yfir bjargræðið,
sem við verðum að gera okkur að
góðu. Hákarlinn þannig matreidd-
ur var venjulega síðasti réttur
veizlunnar, rniðað við einnar næt-
ur veizlu. En aðal veizlukostur-
inn í eyjum var dftast steikt rafa-
belti á glóð, riklingur og reykt
ket. Oftast mun svo hafa verið