Lesbók Morgunblaðsins - 08.02.1976, Síða 12

-----------------------\
BÖKMENNTÍR
OG LISTIR
Thomas Mann
Erindi mitt til Princeton var að
hitta Thomas Mann. Ég hafði haft
samband við son hans. Klaus, sem
virtist afar óstyrkur og kvíðafull-
ur og framdi sjálfsmorð nokkru
síðar. Klaus hafði vinsamlegast
komið á framfæri við föður sinn
ósk minni um viðtal.
Um þessar mundir var Thomas
Mann önnum kafinn í Princeton
og New York. Ég reyndi að hlusta
á hann, hvenær sem ég gat. 19.
apríl talaði hann í Princeton, þar
sem hann var nokkurs konar
prófessor; 8. maí hlustaði ég á
hann halda ræðu um Faust eftir
Goethe á þingi Penklúbbsins.
Nokkrum dögum síðar hélt hann
fyrirlestur fyrir stúdenta í
Princeton um „Der Zauberberg"
(„Bergnuminn", eitt af helztu
verkum Th. Mann. — Þýð.). Viku
seinna var hann gerður að
heiðursdoktor við háskólann —
hann hafði nefnilega verið svipt-
ur þeim titli í Bonn. 18. maí talaði
hann ásamt Einstein í háskóla-
kapellunni í boði guðfræðinema
— en þó án þess að gefa neitt i
skyn um sína eigin afstöðu í
trúarlegum efnum.
Hann var ekki heima, þegar við
komum. Þeldökkur þjönn bauð
okkur inn — og kynnti sig sem
,,John“. Þegar þeldökk þjónustu-
stúlka bar okkur te, kynnti hann
hana einnig — „Lucie“. Kannski
þau væru systkini? Eða gift? Það
var sannarlega ánægjulegt að
sitja um stund með konu Thomas-
ar Mann, Katja, einni. Hún var
suðræn í útliti, glaðleg, áberandi
sjálfsörugg og myndugleg, en
einnig gamansöm. Eftir nokkra
stund kom Thomas Mann — hann
greiddi sér vandlega og snurfus-
aði, áður en hann gekk inn í
stofuna, og aftur sá ég þenn
hnarreista, hermannlega Norður-
Þjóðverja. Hann byrjaði mjög
hikandi á því að tala sína afleitu
ensku, en sneri svo af mikilli
ánægju yfir f sitt eigið mál.
Ætlun mín var að spyrja hann
svolítið um hina breyttu afstöðu
hans frá því að vera íhaldssamur
til þess að verða róttækur og
lýðræðissinnaður, ég fékk brátt
um nóg annað að hugsa. Ógætileg
spurning af minni hálfu fór
greinilega f taugarnar á honum —
ég sá það ekki á svipnum á honum
né heyrði það á röddinni, en sá
það strax á svipbrigðum Katja.
Hann hvessti á mig augun og
spurði, hvort ég væri sænskur. Og
þegar ég hafði svarað þvi játandi,
heyrðust drunur, sem smám
saman urðu að þrumum.
Hann sagði frá því, hve Sviar
hefðu farið illa með hann. Hann
hefði haft samband við sænskan
prófessor i germönskum fræðum,
Böök. Hann hefði að vísu stungið
upp á honum i sambandi við
Nóbelsverðlaunin, en látið ótvf-
rætt í Ijós þá skoðun — það hlýtur
hann að hafa gert í bréfi — að rit
hans, „Der Zauberberg," væri
afleitt verk, sem með öllu væru
ólæsilegt utan Þýzkalands og eng-
um sænskum útgefanda myndi
koma til hugar að gefa út. Þess
vegna hafi líka megináherzlan
verið lögð á fyrsta stórvirki
Thomasar Mann, „Budden-
brooks", í Nóbelsbréfinu Mann
kvað þetta vera skömm, hneyksli,
Bókin hefði verið þýdd á fjölda
tungumála, hún væri langtum
veigameiri en æskuverk hans, um
sögnin sýndi, að Böök hefði ekki
vít á bókmenntum... Ég reyndi
að snúast til varnar, sagði honum,
hve lofsamlega og hlýlega Böök
hefði skrifað um „Dauðann I Fen-
eyjum“ og aðrar smásögur hans.
En Thomas Mann var öskuvond-
ur.
Seinna hefur mér dottið í hug,
að vel gæti verið, að Thomas
Mann hafi heyrt getið um — eða
ef til vill lesið í þýzkri þýðingu —
hina hryggilegu bók Bööks um
Þýzkaland Hitlers. Og ef bornar
eru saman hinar snilldarlegu for-
mælingar Thomasar Mann um
Hitler og lofsöngvar Bööks, þá
grunar mann samhengi. Böök leit
á Hitler sem meinlætamann, spá-
mann, sem legði allt f sölurnar
fyrir þjóð sina:
„öll þýzka þjóðin, burtséð frá
skoðunum og sjónarmiðum, treyst
ir honum. Hið heiðarlega mark-
mið hans, hinn sterki hreini vilji,
hið afdráttarlausa raunsæi, hið al-
gera kæruleysi um eigin hag, auð-
virðilegan ábata — þetta eru allt
saman hlutir sem ekki einu sinni
svarnir óvinir hans hafa dregið í
efa eitt augnablik...“ Hann líkti
Hitler við Carlyle og vitnar klökk-
ur í ræðu Hitlers í mai 1933 á
Tempelhof-flugvellinum — þá
sömu, sem Thomas Mann hafði
fjallað um í hamslausri bræði.:
„Við viljum af einlægni vinna
að endurreisn þjóðar vorrar með
atorku okkar, staðfestu okkar og
viljakrafti... Herra, þú sérð, að
við höfúm breytzt. . . þýzka þjóðin
er aftur orðin sterk í andanum,
sterk í vilja sinum, sterk í þolin-
mæði sinni til að sigrast á öllum
þrautum. Herra, við sleppum ekki
hendi þinni nema þú blessir þessa
stund og frelsi okkar og þar með
okkar þýzku þjóð og föðurland."
Thomas Mann minntist nú ekki
á þessa ræðu, sem fyllti alla þýzku
þjóðina eldmóði og hrifningu, en
hann vitnaði í önnur ámóta
glaumyrði Hitlers og svört augu
hans skutu gneistum af heift.
Hið ótrúlega er, að Thomas
Mann hóf siðan að hæðast að af-
hendingu Nóbelsverðlaunanna,
og kona hans tók mjög undir það.
Hann skopaðist að kónginum, sem
hefði setið þarna í „hásæti" (!)
sínu og afhent verðlaunin af lítil-
læti, en aftur á móti sprottið á
fætur eins og þjónn, þegar komið
var að frösnkum hertoga (átti
hann við de Broglie, sem fékk
verðlaunin i eðlisfræði?) — þá
varð kóngurinn að ganga til móts
við hann og óska honum alveg
sérstaklega til hamingju. Ég
reyndi að útskýra, að ekki hefði
verið um neitt hásæti að ræða og
kóngurinn afhenti verðlaunin
alltaf standandi. En það var ekki
bara þetta — kóngurinn hefði (ég
veit ekki, hvort Mann átti við
Nóbelshófið eða veizluna í
konungshöllinni) einn etið af
gulldiskum og hefði haft sinn sér-
staka þjón. Það mun rétt vera.
Þarna hitti ég fyrir þann
Thomas Mann, sem ég hafði
aldrei vitað að væri til — van-
stilltan, geðvondan og hörund-
sáran. Og allt í einu skildi ég
ritgerð eftir hann, sem þýzkur
vinur minn hafði skotið að mér
nokkrum árum áður. Hún var
reyndar gefin út þegar árið 1910
og hét „Herra Lessing". Þar var
átt við heimspekinginn og gagn-
rýnandann Theodor Lessing.sem
var gyðingur og var myrtur 1935
(sennilega af r.asistum?) í
Marienbad 1935. Þessi Lessing
hafði ráðizt gegn mjög virtum
gagnrýnanda, Samuel Lublinski,
sem einnig var gyðingur, en hann
var sennilega sá ritdómari, sem
fyrstur gerði sér grein fyrir,
hversu snjallt og veigamikið verk
„Buddenbrooks“ væri og naut
þess vegna virðingar og aðdáunar
Thomasar Mann. Grein Manns um
Lessing — sem hann launaði með
ævilöngu hatri og sífelldum of-
sóknum — er sú óhugnanlegasta
bókmenntalega úthúðun, sem ég
hef lesið á nokkru máli, vafalaust
meistaraverk, en bókmenntalegt
morð, framið í æðislegu hatri,
þannig að engin von var fyrir
fórnarlambið að gleyma nokkru
sinni þeirri refsingu.
Smám saman lægði storminn,
en eftir um kortérs samtal, þar
sem hann bar lof á Selmu Lager-
löf og einnig útgefanda sinn,
Bonnier, fór ég lítillega inn á
vandamálið um lýðræði og krist-
indóm. Er hægt að hugsa sér lýð-
ræði án kristinnar afstöðu til
manngildisins?
Thomas Mann kveikti aftur i
vindlinum og svaraði með rólegu,
en hvössu augnaráði, sem ég
gleymi ekki:
Kristninni? Allir Evrópumenn
eru kristnir, jafnvel þeir sem
hvað ákafast afneita kristin-
dóminum. Við erum allir kristnir.
Þetta kom nú ekki alveg heim
við skoðanir mínar, þó að mér
þætti enginn vandi að greina aug-
ljós merki um hinn kristna arf
hjá Thomas Mann og gæti
þvl fallizt á þessa fullyrðingu
hans, hvað hann sjálfan snerti.
Hann var nú orðinn rólegur og
ég gat ekki stillt mig um að virða
hann fyrir mér. Hann var enn
unglegur, grannur og spengileg-
ur. Hann talaði mikla þýzku — án
andríkis í löngum, flóknum
setningum með mörgum varnögl-
um og lokasögnin kom svo allt í
einu með þungri áherzlu, eins og
hann fagnaði því að hafa full-
komnað setninguna eða einmitt
fundið orðið sem öllu skipti.Ef
maður sá hann í fjölmenni, gat
hann virzt fremur lítilfjörlegur,
en ef maður ræddi við hann í
einrúmi, kom fljótt í ljós, að það
bjuggu sterkar ástríður að baki
hinu hörkulega, allt að því her-
mannlega yfirbragði. Nærvera
hans hafði magnþrungin áhrif á
umhverfið. Ég minnist þess ekki
að hafa setið andspænis manni,
sem hafi verið gæddur jafn karl-
mannlegum þrótti, jafnmiklum
vígahug og varnarvilja og heima
hjá Thomas Mann.
Og hið furðulega var; að hann
hafði næstum barnslega þörf á að
— hlæja, og hann reyndi ekki að
dylja það. Ekki að brosa, ekki
glotta háðslega heldur — skelli-
hlæja. Það vildi einhvern veginn
til, að ég sagði frá smáatviki, sem
nýlega hafði komið fyrir mig, og
mér fannst fremur athyglisvert
en spaugilegt — það var í sam-
bandi við eina af skærustu
amerisku stjörnunum í Pen-
klúbbnum, sem ég hafði afar
gaman af. Thomas Mann lyfti
augabrúnunum, hallaði sér fram
og hlustaði með hálfopinn munn-
inn, en hentist svo aftur á bak I
stólinn, sló á hné sér og var með
tár í augum, þegar þessari ein-
földu sögu var lokið.
Ég sat furðu lostinn yfir þess-
um óvæntu áhrifum af frásögn
minni.
Til þess að breyta um umræðu-
efni bryddaði ég á öðru við hann.
Það var I sambandi við fulltrúa
spænsku útlagastjórnarinnar á
fundi Penklúbbsins. Ég fór að
tala um hin hræðilegu ódæðis-
verk, sem kommúnistar hefðu
sannanlega framið i borgara-
styrjöldinni á Spáni, fjöldamorð
þeirra á prestum og nunnum og
svivirðileg spjöll á kirkjum og
kaþólskum stofnunum.
Mann kinkaði kolli og sagði það
rétt, að slíkt hefði átt sér stað. En
mér til undrunar hóf hann svo að
flytja fyrst rólegan, en síðan æ
ákafari fyrirlestur um rússneska
kommúnismann.
Hann viðurkenndi að ódæði
hans væru meiri en nasismans —
„enn sem komið er“. Hann fyrir-
liti Stalin og ógnarstjórn hans. En
samt sem áður væri í
kommúnismanum, að því er
honum fyndist, grundvallar
viðhorf, sem væri mannúðlegt.
Þrátt fyrir öll mistök væri þó tak-
markið ekki harðráð herraþjóð,
sem undiroki eða útrými öðrum
þjóðum, heldur stórt samfélag,
sem byggt sé nýrri gerð óeig-
ingjarnra manna. Þetta
kommúnistíska grundvallar
viðhorf væri sprottið beint úr
kjarna hins evrópska menningar-
arfs, hvað sem öllum mistökum og
villigötum liði.
Ég hafði nýlega séð, hvernig
hann gæti orðið reiður og lét þvi
hjá líða að svara þessu. En þegar
ég var á leiðinni frá heimili hans,
velti ég þvi lengi fyrir mér hvar
þessi undarlegi maðurætti eigin
lega heima. 1 hverju atriði hafði
hann undanfarna áratugi borið
það til baka, sem hann hafði hald-
ið fram af eldmóði og sannfær-
ingarkrafti í varnarriti sinu fyrir
hið gamla Þýzkaland, „Betracht-
ungen eines Unpolitischen“
(Skoðanir ópólitísks manns).
Hann, sem hafði hæðzt að hinu
vestræna lýðræði og talið það
ósamrýmanlegt þýzku eðlisfari og
þýzkri menningu, héldu nú fram
lýðræðinu sem „kristindómi i
framkvæmd". Væri það hugsan-
legt, að hann myndi nú einnig
sætta sig við kommúnismann?
Thomas Mann gerði það vafa-
laust ekki. En eftir heimkomuna
til Evrópu tók hann gjarna við
heiðri og sóma frá Austur-
Þýzkalandi, og mér vitanlega tók
hann aldrei skýlausa afstöðu gegn
hinni kommúnistísku heimsvalda-
stefnu og ógnarstjórn.
Sveinn Ásgeirsson þýddi.