Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1976, Blaðsíða 3
Myllu-
kofinn á
Koibeinsá
Sums staðar má sjá við
bæjarlæki rústir af myllu-
kofum, sem reistir voru
þar sem smákvísl úr lækn-
um gat snúið kvarnarstein-
unum og tekið þannig erf-
iðið við kornmölunina af
fólkinu, en þeim starfa er
oft lýst sem miklu erfiðis-
verki. Víðast voru hand-
kvarnir á bæjum og mölun-
in ætluð börnum og ungl-
ingum, niðursetningum
eða förumönnum, en flest-
um þeim, sem sagt hafa frá
mölunarstarfinu ber sam-
an um, að það hafi langt i
frá verið barnaleikur.
Kornið fluttist ómalað til
landsins og varð því hvert
heimili að annast sína möl-
un sjálft. Á stöku stað voru
vindmyllur og stendur
reyndar ein vindmylla enn
hér á landi, i Vigur á ísa-
fjarðardjúpi, en vatnsmyll-
ur voru algengari þar sem
svo hagaði til, að þeim
varð komið upp með góðu
móti. Þurfti talsvert hugvit
og lagni til að ganga svo
frá útbúnaðinum, að korn
ið malaðist vel.
Læknum var veitt um
skurð að mylluhúsinu og
þar tekinn inn í stokk, og
rann bunan á spaða á lóð-
réttum möndli. Ofan á
möndlinum voru steinarn-
ir, tiðast talsvert stærri en
handkvarnarsteinar, og var
stokkur umhverfis fyrir
mjölið. Yfir steinunum var
svo kassi, sem korninu var
hellt i og rann það svo með
jafnri ágjöf eftir trekt niður
i augað á yfirsteininum og
milli steinanna þar sem
það malaðist við núning-
inn er þeir snerust. Mjölið
sáldraðist siðan jafnt og
þétt út á milli steinanna og
í stokkinn umhverfis.
Kvarnarsteinarnir voru
tiðast innfluttir, liklega yf-
irleitt norskir. En til var þó,
að þeir væru höggnir hér-
lendis úr hraungrýti. En
ÞJÓÐ-
MINJAR
eftir Þðr
Magnússon
Þjööminja-
vörö
talsvert mun efnið hafa
verið misjafnt sem hér á
landi fékkst og hæpið, að
verulega góðir kvarnar-
steinar hafi fengizt úr
innlendu efni. Voru þó
sums staðar námur, til
dæmis i Hafnarfjarðar-
hrauni, þar sem menn
höfðu tekið efni í kvarnar-
steina og höggvið þá til.
Myllukofarústin á mynd-
inni er rétt fyrir utan bæ-
inn á Kolbeinsá i Hrúta-
firði, fast ofan við gamla
veginn. Drengurinn stend-
ur i skurðinum, þar sem
vatnið rann aftur úr kofan-
um eftir að hafa snúið
möndlinum, sem enn má
sjá hér i miðjum kofanum
ásamt braki af spöðunum.
Þetta eru minjar um einn
þátt þess daglega lifsstrits,
sem fyrri tiðar menn urðu
að inna af hendi til þess að
sjá sjálfum sér og sinum
fyrir daglegu brauði.
náð alls kostar persónulegum tök-
um á skáldskap sínum.
Lýðveldishátíðarárið 1944 gef-
ur Ölafur Jóhann út þá skáldsögu
sem tekur af öll tvímæli um hæfi-
leika hans, Fjallið og draum-
inn. Höfundurinn lýkur við verk-
ið hálfþritugur. Ég efast um að
annar íslenzkur höfundur hafi á
þeim aldri skilað jafnþroskuðu og
listrænu skáldverki. Sagan er
löng, ýmsum þótti hún orðmörg
úr hófi fram, en hún er auðug
að skáldlegri fegurð og skýrum
mannlýsingum. Hún gerist i sveit
um aldamótin og segir frá upp-
vexti Herdísar Hermannsdóttur
frá sjö ára aldri og þar til hún er
að hefja búskap með unnusta sín-
um, bláfátækum pilti. Fyrirferð-
armest í sögunni er fóstra Herdís-
ar, Sigurlaug, sem býr með sveim-
hugulum og veikgeðja bónda sin-
um. Sambandi hennar og Herdis-
ar er einkar næmlega lýst. Ann-
ars er sjálf sagan í Fjallinu og
draumnum veikari en ivaf verks-
ins, hinar ljóðrænu náttúrumynd-
ir sem gefa frásögninni minnileg-
an blæ.
Að þessu vikur Snorri Hjartar-
son i ritdómi í Helgafelli (1944):
„Það sem einkennir þennan stíl
hans (Ólafs) er fylling og
litauðgi, samfara innileik, en
mikil og óslitin ljóðræna fram-
ar öllu. Það má segja að þess-
um höfundi verði allt að ljóði,
ekki aðeins náttúrulýsingar,
dýralíf og gróður, heldur
einnig samtöl, atvik, mannlýs-
ingar. Athyglisgáfa hans er
óvenjunæm og enginn hlutur svo
smár að hann hafi ekki nokkurt
gildi í augum hans... Á þennan
hátt verður höfundi mikið úr litlu
efni, hver heildarlýsing byggð
upp úr ótal smáatriðum, hvert at-
vik samruni smærri atvika. En
undantekningarlitið tekst honum
það sem mest á riður: að gæða
frásögn sína lífi, handsama hverf-
ul ljósbrigði og angan heimahag-
anna, svip fólksins og raddblæ,
ævikjör þess og innri mann.“
Þessi ummæli Snorra Hjartar-
sonar sýna að dómbærum lesend-
um blandaðist ekki hugur um að
hér var fram kominn höfundur
sem mikils mátti af vænta. Saga
Herdísar Hermannsdóttur skyldi
rakin áfram, en sjö ár liðu þar til
framhaldið birtist, Vorköld jörð
(1951). Hún gerist tíu árum eftir
að Fjallinu og draumnum lýkur
og segir frá búskap Herdísar og
manns hennar, skáldsins Guð-
manns Eiríks, baslinu og hinni
sifelldu togstreitu i sál bóndans
milli skyldunnar og skáldhneigð-
arinnar, sem að lokum verð-
ur honum ofraun. Þannig er
þessi saga mun dramatískari
en hin fyrri, persónulýsingar
fastmótaðri og tök höfund-
ar öll öruggari en fyrr. Vorköld
jörð er einnig laus við þær
málalengingar sem þóttu veikja
Fjallið og Drauminn. Hið
ljóðræna ivaf fellur hér þéttara
að efni sögunnar og höfundur
heldur sparlegar á því. Það er nú
bundið við annan son þeirra
hjóna sem erft hefur skáldhneigð
föður síns. Ölafi Jóhanni skeikar
ekki hér eða annars staðar i næm-
legum lýsingum á sálarlifi barna.
Vorköld jörð er veigamesta
skáidsaga Ölafs Jóhanns að minni
hyggju og fortakslaust í fremstu
röð íslenzkra skáldsagna. Mætti
ætla að menn hefðu tekið slíku
verki tveim höndum. En sann-
leikurinn er sá að sögunni var
tekið af furðu miklu tómlæti þeg-
ar hún kom út og enn hafa bók-
menntafræðingar varla gefið
henni nokkurn gaum. Ef til vill
geldur hún þess hve seint hún
kemur fram. Sveitasögur af þess-
ari gerð var örðugt að skrifa eftir
að Sjálfstætt fólk kom til. En
hvað sem samanburði liður er
Vorköld jörð svo kostamikið
skáldverk, að ótrúlegt má þykja
ef hún öðlast ekki í vitund manna
þann sess meðal islenzkra skáld-
sagna sem hún verðskuldar.
A milli sagnanna af Herdisi
Hermannsdóttur birti Ólafur
Jóhann stutta skáldsögu, Lit-
brigði jarðarinnar (1947). Hún er
að likindum vinsælust skáldsagna
hans og ætti að vera kunnari en
svo að fara þurfi um hana mörg-
um orðum. Hefur hún verið
prentuð þrisvar, siðast i útgáfu
handa skólum. Sagan gerist á
kreppuárum í sveit og lýsir sálar-
lifi unglings eins og ýmsar aðrar
sögur höfundarins. Ást piltsins,
tilhlökkun hans og sfðan sárum
vonbrigðum er lýst af fágætu ör-
yggi og næmleik, og ekki síður því
hversu þessi reynsla hefur þrosk-
að hann. Að sögulokum er hann
staðráðinn í að freista gæfunnar í
Reykjavík og láta enga örðugleika
draga úr sér kjark. Lýrískur seið-
ur þessarar sögu og ljóslifandi
lýsingar á tilfinningamálum ung-
lingsáranna, iljaðar hlýrri kimni:
allt þetta veldur þvi að enginn
gleymir sögunni, að minnsta kosti
ekki þeir sem lesa hana á
unglingsaldri.
Siðustu skáldsögur Ólafs eru
Reykjavikursögur: Gangvirkið
(1955) og Ilreiðrið (1972). Fyrr-
talda sagan gerist við upphaf
striðsins og segir frá ungum rit-
höfundi og blaðamanni, ferli
hans og kynnum við borgarlffið á
upplausnartímum. Sagan var les-
in í útvarp í fyrra og mun ýmsum
í fersku minni. Höfundur hugsaði
sér í öndverðu að birta framhald
sögunnar og enn er þess að vænta.
Er þvi rétt að bíða með að gera
grein fyrir verkinu þar til það
liggur fyrir í heild. En ríkt ein-
kenni á Gangvirkinu er skop og
ádeila sem aldrei hefur raunar
látið Ólafi vel. Þess vegna býst ég
vii > að sveitasögur hans muni
flestum lesendum hugstæðari
sem skáldverk. Reykjavíkursögur
hans eru á hinn bóginn fróðlegur
vitnisburður um viðhorf höfund-
ar og afstöðu, viðbrögð hans við
ýmsum fyrirbærum i samtima sín-
um.
Þetta á ekki sízt við Hreiðrið,
nýjustu skáldsögu höfundar. Um
hana var meira skrifað en flestar
aðrar sögur I seinni tíð og sýndist
sitt hverjum. Ekki skal hér tekinn
upp sá þráður að sinni. En sagan
er að likindum merkilegasta upp-
gjör höfundarins við samtið sína.
Hún lýsir mikilli andúð hans á þvi
sem hann telur rangsnúið verð-
mætamat og á menningarlegri og
siðlegri upplausn sem hann þyk-
ist sjá, og ýmis þau módernísku
bókmenntaverk sem hæst hefur
borið verða honum dæmi um.
Þetta bókmenntamat sem meðal
annars kemur fram i orðræðum
nokkurra gagnrýnenda i sögunni
angraði suma lesendur, enda eru
og þeir kaflar umdeilanlegir frá
listrænu sjónarmiði. Allt um það
er sagan vönduð og djúphugsuð
og vinnur á i vitund lesandans
eftir þvi sem betur er í hana
skyggnzt.
Aður en við þetta er skilizt skal
bent á stutta sögu, Bréf séra
Böðvars I bókinni Leynt og ljóst,
tvær sögur, (1965). Þetta er ein af
beztu og nærfærnustu sögum
höfundarins. Hún lýsir svipaðri
samfélagsafstöðu og Hreiðrið, I
hnitmiðaðri frásögn. Með þvi að
fylgja öldruðum presthjónum
kringum Tjörnina bregður
höfundur upp ljósri mynd af um-
komuleysi þeirrar menningar
sem hann er sprottinn af og full-
trúi fyrir, í heimi sem horfir öfug-
ur við.
Ólafur Jóhann hefur samið
fjölda smásagna. Liggja eftir
hann sex söfn ef bókin Leynt og
ljóst er meðtalin. Kornungur tók
hann að birta sögur, ein hin fyrsta
kom í upphafsárgangi Rauðra
penna 1935. Fyrir fáum árum tók
hann saman i bók ellefu smásögur
sem orðið höfðu viðskila við fyrri
söfn (Seint á ferð, sögur
1935—1942, útg. 1972). Gefst þar
færi á að glöggva sig á þvi
andrúmslofti sem ríkti á þeim ár-
um sem Ólafur Jóhann er að hasla
sér völl, viðhorfum hans og við-
fangsefnum. Af svipuðum toga
eru sögurnar í Kvistum f altarinu
(1942). Ekki er ráðrúm til að
dveljast hér við einstakar sögur,
en ástæða er til að benda sérstak-
lega á eina smásagnabók Ólafs,
Teninga f tafli (1945). Þar er að
finna nokkrar snjöllustu sögur
hans: Hengilásinn Reistir pýra-
midar og Stjörnurnar i
Konstantínópel. Sumar þessar
sögur hafa orðið kunnar og farið
víða, en bókinni var samt tekið af
furðu miklu áhugaleysi þegar
hún kom út. Ef til vill stafar það
af þeirri hjátrú að smásögur séu
jafnan einhvers konar innskots-
verk sem skipti litlu á ferli
höfundar síns. En það á að
minnsta kosti ekki við um Ólaf
Jóhann.
Allar þær þrjár sögur sem að
Framhald á bls. 14