Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1976, Blaðsíða 7

„Samt er lífið
altt % alít
eilífsœlu-
vaka ”
Magnús Snæbjarnarson. Teikning: Bolli Gústafsson.
af alheiminum, sýnir, að þeir
ætlast ekki til þess að þeRkja
hinn endaniega sannleika. Vis-
indaleg lögmái þeirra eru í
mesta lagi athugasemdir við
þær athuganir, sem þeir hafa
gert. Vfsindaleg lögmál stjórna
ekki veruleikanum heldur
reyna þau að útskýra hann.
Þess vegna geta lögmálin
breytzt, þegar maður öðlast
nýja vitneskju.
Ný takmörk
Þau viðfangsefni, sem vfs-
indin hafa að takmarki, eru
óendanleg, þvf að sannleikur-
inn er ekkert ákveðið sjónar-
mið, vegna þess að fyrir hvert
svar sem við fáum koma ný
sjónarmið í tugatali f augsýn.
Vfsindin standa frammi fyrir
nýjum takmörkunum á mörg-
um sviðum f sfnu striti: Atóm-
kjarninn verður meiri og meiri
ráðgáta — hulin leynd — innri
hreyfingar lifandi vera, gefa
ennþá enga skýringu. Gullöld
vfsindanna verður í framtfð-
inni.
Vfsindin starfa í andrúms-
lofti, þar sem efi er viðurkennd
staðreynd varðandi Iffið. Þar
má ekki nefna óhóflegan rétt-
trúnað. Thomas Huxley segir
um vfsindamanninn: „Fyrsta
skylda hans er að efast og blind
trú er ófyrirgefanleg synd.“
Arangurinn af vfsindalegri
þróun er sá, að erfðavenjum,
sem eru máttarstólpar trúar-
innar, er ákveðið sópað burtu.
Þess vegna hafa vfsindin og
trúin oft rekizt á. Það er ein af
harmsögum nútfmans að vfs-
indin og trúarbrögðin hafa
orðið andstæðingar. Til að
leysa vandann er freistandi að
stinga uppá þvi, að sú stefna
verði tekin upp, byggð á frið-
samlegu samstarfi, að deila
reynslu okkar á þessum tveim-
ur ólfku sviðum: veita
vfsundunum stjórn á öðru
sviðinu og trúarbrögðunum á
hinu. Þannig: látum vfsindin
útskýra efnisheiminn á meðan
trúarbrögðin sjá um hinn, álft-
ur fólk. Þegar vfsindin komast
að sfnum takmörkunum, geta
trúarbrögðin tekið við öllu
saman og útskýrt það, sem vfs-
indin geta ekki. En þetta er
öriagarfkt spor. Tveir heimar
verða aðeins aðskildir ef engir
vfsindamenn væru kristnir og
engir kristnir menn væru vfs-
indamenn. En vfsindin og
trúarbrögðin ráða ekki yfir
tveimur sérstökum konungs-
rfkjum.
Hið ósýnilega
Það er eigi mögulegt að
byggja skilrúm milli trúar-
bragða og vfsinda. Eftir þvf
sem vfsindin verða fær um að
útskýra eitthvað af leyndar-
dómum alheimsins, koma þau
smám saman inn á svið, sem
áður voru óþekkt eða eingöngu
voru notuð á trúarlegum grund-
velli. Hver ný reynsla — eðlis-
fræðileg eða sálræn — verður
að falla inn í eitthvert mynztur,
sem veitir hvort tveggja, trú og
tilgang. Það er mannkynið, sem
rannsakar alheiminn, gcrir
tilraunir og leitar sannleikans.
Það er ekki aukaatriði, það tek-
ur vissulega þátt f þróunarferli
sköpunarinnar. Maðurinn
sjálfur er einmitt æðsti
árangur sköpunarverksins. Sú
staðreynd, að sffellt fleiri
undur sköpunarverksins koma
f Ijós, eru manninum mikils
virði. Einfaldast er að lfkja
vfsindunum og trúar-
Framhald á bls. 14
Húsvitjun er næsta óljóst
hugtak, þegar hér er komið
sögu. Fyrr á þessari öld setti
nokkurn kvíða að börnum,
þegar það bar á góma og sagt
var, að brátt myndi presturinn
húsvitja. Hann átti ýmis erindi,
m.a. að taka manntai á heim-
ilinu og þá ekki sízt að reyna
kunnáttu barna í lestri og
kristindómi. Húsvitjun var
mikilvæg heimsókn þessa fína
manns í dökkum fötum, með
háan, harðan flibba, gilda úr-
festi yfir magann þveran og
gieraugu á nefi. Ef hann var
alúðlegur og alþýðlegur, átti
hann það til að taka barnið á
kné sér og klappa þvi á kollinn
og segja uppörvandi: „Ætlarðu
nú að vera svo vænn að leyfa
mér að heyra, hve vel þér hefur
farið fram í lestrinum síðan í
fyrra.“ — Þetta mikilvæga
hlutverk hefur nú færst í
hendur kennurum í skólum
landsins og ekki þarf prestur-
inn lengur að taka manntal.
Osjaldan ber þó húsvitjanir á
góma á fundum presta og þá
kemur þeim saman um nauðsyn
þess, að þeir heimsæki sóknar-
börn sín. Þetta reynist þeim
fremur erfitt síðan hin beinu
embættiserindi hurfu úr sög-
unni og allir eiga svo annríkt,
og þá ekki síður prestar en
aðrir. Enginn prestur tekur þó
lengur mark á þeirri ógn, sem
lýst var af málsmetandi blek-
bónda, er reit eitthvað á þá leið,
að höfuðvandamál geistlegu
stéttarinnar á íslandi væri það,
að bændur gerðu út af við
presta sína á met-tíma með því
að gefa þeim aldrei annað en
bakkelsi að éta ásamt ókjörum
af vondu kaffi, þegar þeir væru
í embættisferðum. Án ótta við
bakkelsið hennar Guðnýjar
Laxdal á Syðri-Grund lögðum
við hjónin land undir fót á heið-
ríkum janúardegi til þess að
húsvitja; að heimsækja þau
heiðurshjón, Guðnýju og
Magnús bónda Snæbjarnarson,
sem búa þar við rætur Hnjúka í
Höfðahverfi, í þeirri byggð, er
veit mjög við sól, enda af vísum
mönnum talið sannast, að engin
byggð við Eyjafjörð sé sólríkari
en Höfðahverfi. Þarna byggðu
þau Magnús og Guðný nýbýli
árið 1935 á hálflendu Stóru
Grundar, sem forðum var prest-
ekknasetur og kirkjujörð frá
Laufási, en á þvi gamla setri
situr Helgi bróðir Magnúsar.
Árið 1972 fóru þau Magnús
og Guðný í bændaferð til
Noregs. Á fögrum degi i Hall-
ingdal sat Magnús í hópi góðra
vina og horfði hugfanginn á
bændabýlin þekku, vinaleg og
hlýleg timburhús i gömlum
norskum stíl, skaraðar viðar-
þiljur og viðamiklar vind-
skeiðar. Þá varð honum að orði:
„Svona hús vil ég byggja mér,
þegar ég kem heim.“ Enginn
tók þessi orð Magnúsar bókstaf-
lega á þeirri stundu, því margt
fagurt og nýstárlegt bar fyrir
augu ferðalanganna á þessum
dögum og á ýmsan veg létu
menn hrifningu í ljósi. En
draumahús Magnúsar hvarf
honum ei úr huga. Það var liðið
að því eiktamarki æfi hans, að
honum þótti tími til þess
kominn að fela búið i hendur
syni sínum og tengdadóttur.
Þegar heim kom valdi hann sér
hússtæði sunnan í Torfhólnum
og fyrr en menn varði var húsið
risið. „Það er nákvæmlega eins
og húsið, sem festist mér i huga
í Hallingdal forðum. Kært er
mér að geta staðið við það, sem
ég segi, en það er víst æði
margt að áliti þeirra, sem til
þekkja.“ Og Magnús hló Iétt aó
svo mæltu og fékk sér vel í
nefið. Ég hafði tekið með mér
pappírsörk og teikniblýant til
þess aó glima við prófílinn á
hagmæltu sóknarbarni minu og
fyrrum organista Laufáskirkju.
Auðvitað þögðum við ekki á
meðan þessi rúnum risti, þing-
eyski prófill festist hægt oj»
virðulega á blaðið. „Kannske
myndin verði notandi i fyrstu
ljóðabókina þina,“ sagði ég
svona dulítið spotskur.
„Hversu oft á ég að þurfa að
segja þér, prestur minn, að ég
er ekki skáld. Það er einungis
góður skáldskapur, sem verð-
skuldar að koma á prent. Það er
átakanlegt, þegar bullukollar
fara að taka sjálfa sig svo hátíð-
lega, að þeir telja sig eiga
erindi i prentverk. A góðri
stund geta lausavísnasmiðir
notið sín í mannfagnaði, ef þeir
ná fólkinu á sitt band. Þeir fá
þá tækifæri til þess að lýsa því
með réttum áherzlum og svip-
brigðum hvernig vísan varð til,
því það er saga í kringum
hverja vísu. En sumar visur eru
þó svo snjallar, að þær fara víða
og varðveitast lengi i munn-
legri geymd. Þær verða alls
ekki fleygar nema eitthvað sé
við þær. Við getum lýst því svo,
að fyrst komi ljósar orsakir i
fyrri partinum, en siðan afleið-
ingarnar í þeim síðari og rúsín-
an þarf að vera hnitmiðuð i
endinn. Hún verkar ekki eins
vel einhversstaðar inn i miðri
vísunni.“
Geturðu ekki sýnt mér gott
dæmi um þessa kenningu?
„Jú, jú. Það er einmitt vísan
hans Sigfúsar Bjarnasonar á
Grýtubakka, sem ég minntist á
við þig hérna á dögunum. Hún
er ágætt dæmi. Það mun hafa
verið sumarið 1935, þegar
nokkrir sveitunga minna voru
að hamast við mokstur í malar-
krús i sólskini og molluhita.
Þeirra á meðal var Sigfús. Allt í
einu litur hann upp frá mokstr-
inum, þurrkar af sér svitann og
segir:
„Sólin lætur sólskinið
svíða mannagreyin.“
þarna er orsökunum lýst og
síðan kemur snjöll ályktun í
niðurlaginu:
„Hún er vist að venja þá við
velgjuna hinum megin."
Þú segir, að það sé saga f
kringum hverja vfsu. Eg man
eftir vfsu eftir þig, sem
mörgum mun kunn og fjallar
um þá búgrein, sem við leggj-
um báðir stund á, kartöflurækt.
Inn í vísuna kemur persóna,
kunn í skemmtanaiðnaðinum.
„Fyrir æðimörgum árum
réðst hin kunna revíusöngkona,
Steinunn Bjarnadóttir, sem
ráóskona til bónda hér i sveit.
Hún var mjög áhugasöm við
búskapinn og m.a. fékk hún
garðland út af fyrir sig og setti
þar niður kartöflur. Er á sum-
arið leið og nær dró hausti gerð-
ust veður válynd og kólnaði
ískyggilega. Fór svo að kól ofan
af kartöflugrösum og urðu
garðar ljótir. En Steinunn var
bjartsýn sem endranær og kvað
allt vera i lagi meðan stöngl-
arnir féllu ekki. Dáðist ég að
þessari bjartsýni og þá varð
visan til:
Þó kali kartöflulendur
og kreppi að islenzkum sonum,
meðan stöngullinn stendur
á Steinunn ávexti í vonum."
Aldrei hefurðu nú verið níð-
skældinn, Magnús, og ógjarnan
eygir maður brodd f vfsum
þínum.
„Þú veist vel, prestur minn,
að ég get verið meinstriðinn og
ekki ætla ég að fara að leika
neinn engil frammi fyrir sálu-
sorgara minum. En eitt get ég
fullyrt við þig, góði minn, og
það er það, að aldrei hefi ég
fundið til löngunar að yrkja
klámvísu. En mér getur og
hefur oft runnið í skap og þá
hefur kannski hrotið af vörum
rnínum vísa á borð við þessa,
sem ort var eftir erfið viðskipti
við mann litilla sanda og sæva:
Um þig lítt égyrkja kann
eftir þig að reyna,
aldrei fundið i þér mann
innan holds og beina.
Hins vegar get ég ort þ'ekkari
visur eins og þá, sem varð til i
Framhald á bls. 8