Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1976, Side 12

Hvaö er maðurinn? Er hann
hugmynd guðs? Er hann mæli-
kvarði allra hluta? Eða er það
rétt, sem Georg Picht, trúarheim-
spekingurinn í Heidelberg segir:
„1 nafni siðmenningarinnar drep-
ur maðurinn, tortímir, upprætir,
kúgar og undirokar, þrælkar og
rænir. Ekkert rándýr er jafnoki
hans að skepnuskap, glæpsemi,
kaldhyggju og illgirni.“ Svo mörg
voru þau orð.
öll erum við fulltrúar þeirrar
liffræðilegu undirtegundar, sem
við nefnum Homo sapiens og
teljum þroskuðustu lífveru
jarðar. Við getum komið auga á
orsakir og afleiðingar, við getum
hugsað fram í tímann, og við
kunnum að lesa og skrifa. Við
getum gætt líf okkar „merkingu".
Við erum stolt af þessum hæfi-
leikum okkar og þekkingu. Og
það hefur fengið okkur mikillar
sjálfsaðdáunar og brotizt út í
sjálfshóli miklu á öllum tímum.
Hvað sagði ekki Sófókles fyrir
hálfu þriðja árþúsundi: „Ekkert
er manninum meira!" En erum
við nú svo mikilfengleg? Víst skil-
ur okkur mikið frá dýrum, en þó
er til meiri munur milli manna,
en milli manns og dýrs. Við telj-
um okkur einstæðar lífverur. Við
gerum okkur grein fyrir því, að
eitt sinn skal hver deyja. Stóra
heilanum þökkum við óhlut-
kennda hugsun og skilninginn á
tímanum. Það var maður, sem
samdi Niundu sinfóniuna, maður
málaði Pietá-myndina i Péturs-
kirkjunni í Róm og maður
Einhverntíma kom hinn verðandi herra jarðarinn-
ar niður úr trjánum og fór að veiða dýr sér ti!
matar. Á einu stig þróunarinnar hefur forfaðir
mannsins verið nefndur Ástralopithecus og sýnir
teikningin, að nokkrir slíkir eru að murrka liftór-
hugsaði afstæðiskenninguna.
Menn hafa lent á tunglinu. En
það voru líka menn, sem vörpuðu
kjarnorkusprengjum á meðbræð-
ur sína og ráku milljónir þeirra í
kjafta gasofnanna.
Maðurinn, „hugmynd guðs“,
sker sig úr hópi allra lifvera
jarðar. Hann var einstæður þegar
í fyrnsku. Þegar leiðir greindust í
ættarsögu manna og hinna þróuð
ustu apa, þegar menn komu niðui
úr trjánum og hófu að lifa sléttu
lífi, stóð þeim engin „vin“ opin;
hinar nýju aðstæður voru alis
staðar óhentugar tegundinni.
Hún var framandi. Af því leiddi,
að menn urðu að laga sig að að-
stæðunum, búa til nýjan heim,
hagkvæman sér. Og menn bjuggu
um sig í hellum og gerðu sér
eldstæði. Nú hafa þeir reist stór-
borgir og komið á flóknum og
fjölþættum samfélagskerfum,
sem eiga að veita þeim vernd og
öryggi.
Hvernig er þessi vera hingað
komin? Hvernig varð hún til og
hvernig hefur hún þróazt svo sem
raun ber vitni? Forfeður okkar
hinir fyrstu voru I hópi mannapa.
Hugsunin um það hefur og valdið
ýmsum mönnum óþægindum.
Vfst er nú alllangt liðið frá þvf, að
við vorum „apar“, og það er enn á
huldu, hvenær skildust okkar
leiðir og þeirra. Mannfræðingar
brúa þessa gjá í þekkingunni með
orðasambandinu „umskiptatími
frá dýri til manns.“ Með þvi eiga
þeir við nokkurra milljóna ára
þróunartima. I upphafi hans var
loðinn „api,“ sem hafðist við í
trjám, hafði Iágt enni og aðlægan
þumalfingur. En í fyllingu tímans
gengur vera þessi upprétt og
hefst við á gresjum úti; hún er
orðin „Hominid," þumalfingur-
inn skilinn frá hinum og stórheil-
anum hefur farið fram til muna.
Ekki alls fyrir löngu fann
Richard E. Leakey, sonur hins
þekkta mannfræðings, Louis S.B.
Leakey, leifar einnar elztu
þekktrar veru, sem visindamenn
treysta sér til að kalla mannlega.
Leifarnar fann hann á austur-
strönd Rudolfsvatns i Kenya í
Austurafríku. Þetta eru beinaleif-
ar, brot úr hauskúpu á að gizka
2.8 milljón ára gamalli og hefur
rúmtak heilans verið undramikið,
einir 800 rúmsentimetrar (meðal-
rúmtak nú er u.þ.b. 1400 rúm-
sentimetrar). Upp frá þessu
þroskaðist mannsheilinn allört,
þar til á dögum Neanderdals-
mannsins, fyrir u.þ.b. 100.000 ár-
um. Þá hætti hann að stækka af
einhverjum ókunnum ástæðum.
Þeir, sem nú fæðast verða að gera
sér að góðu jafnstóran heila og
Neanderdalsmaðurinn, með þeim
möguleikum og vanköntum, sem
honum fylgja, en með honum
verða, þeir að færast í fang langt-
um flóknari og margþættari verk
en hinir lágfættu, loðnu ísaldar-
menn, sem reikuðu um með grjót-
fleyg og trékylfu.
Það hlýtur að verða álitamál,
hvort hauskúpubrotin, sem
Leakey fann og þekkt eru undir
nafninu „kúpa 1470“, eru i ver-
unni minjar elztu mannveranna
eða ekki. í þeim fræðum, sem fást
við eftirgrennslun eftir forfeðr-
um okkar er margt á reiki og
margar kenningár uppi. Það kom
enn einu sinni í ljós haustið 1974.
Þá fann hópur franskra og banda-
rískra vísindamanna beinaleifar i
Awashdalnum, u.þ.b. 600 km
norðvestur frá Addis Ababa i
Eþíópíu. Það, sem fannst var vel
varðveittur efri kjálki úr frum-
manni og voru í honum allar tenn-
ur, svo og hálfur efri og neðri
kjálki, með nokkrum tönnum.
Þessir gripir eru taldir jafnvel
3—4 milljóna ára gamlir.
Uppgreftir, greiningar og
skráning sögunnar munu enn um
sinn verða vísindamönnum næg
þrætuefni. Hvað sem því Iíður má
þó segja með einhverjum sanni,
að mönnum líkar verur hafi verið
á jörðinni þegar fyrir 3—6, og
jafnvel 10 milljónum ára, séu leif-
ar hins indverska „Ramapithecus-
ar“ taldar með.
Ofurhægt lyftist hulan af frum-
sögu mannsins, þeim tíma, þegar
forfeður hans yfirgáfu tiltölulega
trygg heimkynni sín í greinum
trjánna og voguðu sér út á ótrygg-
ar gresjurnar, þar, sem hættur
lágu hvarvetna i leyni. Sam-
kvæmt kenningunni um samdrátt
skóga rak að því, að þessar verur
neyddust æ oftar til að stíga niður
á jörðina. Stafaði þetta af eyðingu
skóga (hver sem ástæðan var
fyrir henni). Samkvæmt reglun-
um um úrval og erfðahegðun
breyttust þær svo andlega og
líkamlega þannig að hæfði hinum
nýju heimkynnum og með tíman-
um varð til Homo sapiens.
Upp frá þessu voru þeir líf-
vænastir, sem gátu gengið upp-
réttir og tekið til fótanna. Þeir
áttu hægast með það að koma
auga á ógnirnar, sem leyndust í
hávöxnu sléttugrasinu og forða
sér í öruggt hæli. Kjörkuðum
þjörkum varð ekki Iangra lifdaga
auðið. Það, sem við nefnum nú
kjark eða hugrekki var þá stór-
hættulegt. Menn voru þá ekki
meiri bógar en svo, að þeim
stafaði stöðug lifshætta af um-
hverfi sínu. Ráðið til þess að kom-
ast lifandi af var að forðast allar
hættur. Georg Kleemann hefur
lýst þessu ástandi mjög skemmti-
lega i bók sinni „Kjarklaus en
ánægður“ og segir bókarheitið
margt. „Kjarkur“ hefur þá fyrst
fengið merkingu, þegar menn
voru orðnir heimilisfastir á
ákveðnum stöðum en hættir
flakki, og flótti frá aðsetursstað
merkti það að gefa upp á bátinn
allt, sem mönnum hafði áskotnazt
með ærinni fyrirhöfn.
1 upphafi sléttulífs manna
hefur það hjálpað þeim mest,
næst á eftir hæfileikanum til að
ganga uppréttir, að þumalfingur
þeirra voru greindir frá hinum
fingrunum og gátu myndað með
þeim grip. Hefur þetta átt ekki
alllítinn þátt í því, hvernig verur
þessar Iifðu framvegis. Gerð
handarinnar bauð upp á fjölþætta
möguleika — menn gátu smíðað
verkfæri og vopn, og þeir gátu
notað þau. Við þetta bættist, að
nú höfðu menn hendurnar lausar,
þæ ■ voru ekki lengur bundnar við
þa< að flytja þá milli trjágreina.
Frá þessum tíma eru fyrstu stein-
áhöldin, ákaflega frumstæð verk-
færi. En þau eru, ásamt með hag-
nýtingu eldsins, fyrstu merki
þess, er mennirnir taka að nota
heila sinn og hendur til að gera
jörðina sér „undirgefna".
Þar eð öll lífræn efni fara fljót-
lega forgörðum eru steináhöldin
meðal merkilegustu menja (og
oft þær einu) um mannlíf á jörð-
inni. Þegar heilinn stækkaði og
málið varð til urðu steináhöldin
smám saman fullkomnari; þau
komu að æ fleiri notum og áhrifa-
máttur þeirra jókst. Að vísu tók
sú þróun mörg hundruð þúsund
ár. 1 þann tíð „stunduðu" menn
náttúruvernd. Þeir sáu ekkert til-
efni (né tækifæri!) til stórfelldra
og sífelldra afskipta af atburðarás
náttúrunnar. Þeir létu sér nægja
að nota frumstæð áhöld sín til að
afla sér viðurværis og það tókst
þeimeinsogsjámá.
Myrkrið, sem hylur uppruna
mannsins, þann tima er maðurinn
varð til, hylur einnig það atriði
hvar maðurinn varð til. I því efni
sem og mörgum öðrum er við fátt