Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.1976, Blaðsíða 3

hana, þegar komið var fram á seinni hluta fjórða
áratugarins.
Arið 1948 hélt danski forsætisráðherran Hans
Hedtoft til Grænlands til að ræða við fulltrúa hinna
innfæddu um framtíð landsins. A sameiginlegum
fundi fulltrúa allra sveitarstjórna kom fram skýr og
tvímælalaus viljayfirlýsing: Grænlendingar óskuðu
eftir „efnahagslegum og menningarlegum framförum
til jafns við aðrar þjóðir.“ Þeir vildu laga sig að
nútímanum. Arið 1950 var kjörið nýtt ráð innfæddra
fulltrúa 16 kjördæma. Landshöfðinginn á Grænlandi
var forseti landsráðsins til 1967. Eftir það hefur ráðið
sjálft kjörið sér formann. Konunglega einokunarverzl-
unin var afnumin en verzlunarfélagið hefur þó lykil-
aðstöðu enn. Allir helztu þættir þróunarinnar lutu
áfram beinni stjórn Grænlandsmálaráðuneytisns í
Kaupmannahöfn. Sveitarstjórnin er nú byggð á 19
umdæmum. Árið 1953 varð Grænland með nýrri
stjórnarskrá í Danmörku hluti danska konungsríkis-
ins og fékk rétt til að kjósa tvo fulltrúa til danska
þjóðþingsins.
Þjóðfræðilegt jafnrétti og vandamál miðstjórnar og
valddreifingar.
Ákvörðunin um að gera Grænland að hluta Dan-
merkur leysti eigi aðeins vandamál varðandi framþró-
un landsins. Hún greiddi einnig úr óvissu um stöðu og
réttindi. Frá 1953 ríkir lagalegt jafnrétti milli Eski-
móa á Grænlandi og Dana, hvort sem þeir búa i
Danmörku eða á Grænlandi.
Það hljómar vel yfirleitt að hafa jafnrétti að mark-
miði, en það vekur um leið fjölda spurninga, sem ekki
er auðsvarað. Fyrst má þá minna á hin gömlu sann-
indi, að þegar allir eru jafnir, eru sumir meira jafnir
en aðrir. Síðan ber að iíta á mælikvarðann á jafnrétti.
Geta tvö samfélög, tvær menningarheildir, búið við
fullt jafnrétti án þess að fást við sömu hluti, uppfylla
sömu kröfur, hafa sömu viðurkenndu reglur og líta
sömu augum á silfrið?
Ht af fyrir sig kann að virðast augljóst, að það væri
hægt. Frá siðferðilegu og menningarlegu sjónarmiði
ætti að vera hægt að setja reglur, sem tækju fullt tillit
til óska og þarfa manna, hvað sem liði verkfærum
þeirra, klæðaburði, siðum og venjum. Að þvf leyti var
tilraun dönsku yfirvaldanna á nítjándu öld skynsam-
leg og eðlileg í grundvaliaratriðum. Það hefði mátt
ætla, að með þvf að eiga kost á fræðslu og menntun
hefði samfélag hinna innfæddu átt að geta komizt til
jafns við hið danska að sæmd og sjálfsvirðingu. Þess
ber að minnast, að hin danska tilraun var viðleitni til
jöfnuðar. Það var reyndar ekki búizt við því, að
árangurinn yrði alger jöfnuður f fyrirsjáanlegri fram-
tíð. Og jafnvel þótt svo hefði verið, virðist þessi leið
hafa verið skynsamleg og hyggileg — að því tilskildu
í fyrsta lagi, að hin tvö menningarsamfélög væru
einangruð um ótiltekinn tíma í lokuðu, sameiginlegu
landi, og í öðru lagi að hið innlenda samfélag væri
nægilega stolt af háttum sínum og venjum til að
standast freistingar framfara í efnahagslegum skiln-
ingi.
Og það var kjarni málsins. Það verður ekki nema um
eitt að ræða, ef ákveðið er að stuðla að framförum og
fullu jafnrétti milli tveggja kynþátta. Sá, sem lengra
er kominn, setur það mark, sem hinn mun keppa að.
Hvort sem menn vilja viðurkenna það eða ekki, þýðir
þetta í framkvæmd, að hinir frumstæðari hættir víki
sennilega að fullu fyrir hinum nýju.
Þegar ákveðið hefur verið að jöfnuður og nýsköpun
sé leiðarljós og markmið, fer ekki lengur á milli mála,
í hvaða átt skuli halda. Vandamálið verður þá, hvernig
farið skuli að hinum efnahagslegu og þjóðfélagslegu
umbótum í tíma og rúmi. Þetta er ekki aðeins
ábyrgðarhluti þess samfélags, sem er betur sett og
myndi þurfa að leggja til fjármagnið. Það er ekki
minni ábyrgð, sem hvílir á forustumönnum hinna
innlendu, sem þyrftu að prédika hófsemi, þolinmæði
og stillingu. Vandamál þeirra er og hefur verið að gera
þetta án þess að vera ásakaðir fyrir að reka erindi hins
hvíta, háþróaða samfélags. Og það hefur verið próf-
steinn á forustumenn hinna innlendu á öllum hinum
norðlægu þróunarsvæðum, hvort þeim tækist að
þræða hinn þrönga veg milli brýnnar þarfar á hófsemi
og stillingu annars vegar og áhættunnar á því að vera
tekinn fyrir hinn hvíta forsjáraðila hins vegar, sem
gæti leitt til útskúfunar úr hinu innlenda samfélagi.
Þetta skapar félagsleg og stjórnihálaleg vandamál,
en það, að jöfnuður skuli tekinn sem takmark þróun-
ar, hefur enn frekar varpað Ijósi á þau vandamál, sem
eru samfara hinum tveimur leiðum, sem verður að
velja á milli,samþjöppun byggðar eða dreifingu henn-
ar, strjálbýli.
Báðar leiðirnar eða aðferðirnar hafa sína kosti og
galla, sem fara eftir markmiðinu. En valið þeirra á
milli hefði verið auðveldara, ef það hefði mátt gerast
einvörðungu frá sjónarmiði nytsemdar og hygginda.
En það er greinilega ekki tiltækilegt varðandi þróun-
ina á hinum norðlægu slóðum. Þar sem nýlendustjórn-
in var í flestum tilvikum samþjappað vald, er tilhögun
sem byggist. á heildarstjórn, miðstjórn, oft tekið með
tortryggni og líkt við nýja nýlendustefnu og einveldi.
Af þeim ástæðum kann valddreifing að líta lýðræðis-
legar út og því vera aðgengilegri, burtséð frá árangrin-
um og hagkvæmninni.
Þetta skapar ýmis erfið vandamál fyrir þá, sem eru
ábyrgir fyrir framkvæmd þróunar, sem eigi að leiða til
jöfnuðar með nýsköpun í þeim mæli, að fullnægt verði
ört vaxandi kröfum. Ef jöfnuður er skilgreindur með
hugtökum sem lífskjörum og efnahagslegum framför-
um, virðist samþjöppun vera augljóst val. Ef menn
vilja heldur hafa aðra skilgreiningu og mælikvarða,
þarf það aftur á móti ekki að vera svo.
Þó að stjórnmálamenn, rithöfuirdár og fræðimenn
geti talað um jafnrétti og rundvallarreglur með harla
óljósum og loðnum orðum, verða þeir, sem áætlanir
gera um þróun og framfarir á hinum norðlægu slóð-
um, að vera nákvæmari. Þeir verða að skýra það
skilmerkilega, hvernig framkvæmdin verði, ef eftir
hinum rúmu grundvallarreglum er farið. Þó að flestir
myndu vera á einu máli um það, að menn skuli hafa
jafnan rétt til menntunar, húsnæðis, opinberrar þjón-
ustu, þátttöku í stjórnmálum o.s.frv., þá eru margar
leiðir til að koma á nýsköpun.
Þegar það liggur ljóst fyrir að hvaða lífskjörum beri
að keppa — vestrænna þjóða almennt — verður að líta
á það köldum raunsæjum augum, hvernig hægt er að
ná því marki með hliðsjón af kostnaði og hagkvæmni.
Þess vegna er nauðsynlegt, að menn gerj sér glögga
grein fyrir því, hvort stefna beri að samþjöppun,
samsöfnun íbúa, atvinnulífs o.s.frv. eða viðhalda
dreifingu, strjálbýji að mrstu leyti.
Það myndi vera meira í sátt við innlendar hefðir og
Iífsvenjur að stefna að nýsköpun með dreifbýliskerf-
inu, byggðu á gömlu þorpunum og útkjálkabyggðun-
um. Með því að koma fræðslu-, húsnæðis-, félags- og
heilbrigðismálum á svipað stig og sæmilegt þykir á
vestræna vísu mætti ná jöfnuði innan ramma hinna
gömlu byggðarlaga og gefa íbúum kost á að halda
áfram hefðbundnum störfum. En þeir sem vinna að
þróunaráætlunum fyrir þessi iandsvæði eru almennt
sammála um það, að kostnaðurinn við svo dreifð
samfélög á norðlægum slóðum, ef þau eiga að laga sig
að nútímanum, hvað almenn lífsþægindi og annað
snertir, sé frágangssök.
Þannig verður samþjöppun, samsöfnun málamiðlun
milli hins æskilega og mögulega — skurðaðgerð, sem
er nauðsynleg vegna nýsköpunar og jafnaðar.
Hin dönsku yfirvöld hafa horfzt í augu við þetta
vandamál af raunsæi og skynsemi og tekið afleiðing-
unum af ákvörðuninni um nýsköpun og jöfnuð, sem
tekin var 1953. Þar sem ógerningur var að framfylgja
hinni nýju stefnu í útkjálkabyggðunum vegna skorts á
þjálfuðu og menntuðu fólki sem og á fjármagni, tóku
þeir að flytja íbúana frá hinum dreifðu þorpum og
byggðum meðfram strönd Grænlands í þéttari byggða-
hverfi, sem á þeim árum, sem síðan eru liðin, hafa
næstum fengið á sig borgarbrag eða bæja með nokkr-
um hundruðum eða um þúsund íbúa hvert. Auk hins
gamla háttar með einbýlishúsum hófu þeir nú bygg-
ingu fjölbýlishúsa af þeirri gerð, sem víða tíðkast f
Danmörku og uppfylla nútíma kröfur. Þessar miklu
lengjur 4—5 hæða bygginga með hundrað íbúðum i
hverri gefa íbúunum kost á þeim þægindum og þeirri
aðstöðu, sem almennt er völ á fyrir sunnan. Hið sama
gildir um félagsmála- og heilbrigðisþjónustu. Vegna
samþjöppunarinnar er hægt að sinna þeim þörfum
sómasamlega í þessum byggðakjörnum.
Sami háttur er á hafður á sviði skólamála. Með því
að byggjastóraskólameðheimavistfyrirþá, sem búa
of langt i burtu til að geta farið á milli daglega, hafa
öll börn hinna innfæddu möguleika til menntunar, svo
Framhald á bls. 13