Lesbók Morgunblaðsins - 24.03.1976, Blaðsíða 2

Á árum kalda stríðsins svonefnda,
var mikil spenna milli austurs og
vesturs og menn höfðu áhyggjur
af útþenslustefnu Rússa. Á'þess-
um árum var mikið fjallað um
ísland og varnir þess, en það sem
fram fór í viðræðum og á fundum,
hefur ekki verið látið uppskátt fyrr
en nú, að birtar hafa verið banda
rískar leyniskýrslur frá þessum
árum. Þar er eins og vænta má,
víða við komið, en hér er aðeins
gripið niður í skýrsluna á þeim
stöðum, þar sem ísland og Islenzk
málefni eru til umræðu.
UR
BANDA-
RISKUM
UM
um ísland á
dögum kalda stríðsins
Símskeyti
Sendiherrann á lslandi (Butrick) til utanríkisráð-
herra.
Algjört trúnaðarmál.
Reykjavík 12. janúar 1949.
Utanríkisráðherra (Bjarni Benediktsson) ræddi við
mig persónulega um erindi mitt. Aðalmál þeirra, sem
hlynntir séu samningnum, sé hvernig hægt sé að
öðlast sem mest öryggi fyrir Island i ljósi þess, hve
tregir og reyndar fjandsamlegir islendingar séu gegn
hersetu á friðartímum. Þetta sé meira vandamál fyrir
ísland en önnur lönd, sem sjálf hafi haft her. Hann
taldi, að það kynni að vera heppilegt að fá hingað til
Islands amerískan og brezkan fulltrúa, sem þekktu
gjörla afstöðu þeirra þjóða, sem þegar h_afa tekið þátt í
undirbúningsviðræðum um samninginn, til að ræða
við leiðtoga stjórnmálaflokka eða að valinn hópur
íslendinga færi til Washington í sama skyni, en þá
eins hljóðlega og kostur væri. Hann segir samnings-
drögin þurfa að vera eins nákvæmlega skilgreind og
hægt er, ef ríkisstjórnin eigi með góðu móti að geta
samþykkt aðild. Hann taldi það vera kost fyrir Isiand
að vera meðal hinna upprunalegu aðildarríkja, en
sagði það einnig vera hina brýnustu nauðsyn, að
nægilegur tími yrði veittur til að rýna málið ofan í
kjöiinn. Hann endurtók nauðsyn þess, að Danmörk og
Noregur yrðu með, svo að stjórnmálalegur skilningur
yrði auðfengnari hér.
Eins og skýrt hefur verið frá i hinum vikulegu
skýrslum okkar, halda kommúnistar og blöð þeirra
uppi hörðum árásum á hinn væntanlega samning.
Butrick.
símskeyti
Utanríkisráðherra til sendiráðsins á Islandi.
Algjört trúnaðarmál.
Washington 27. janúar 1949.
Skilgreining yðar frá 25. jan. á vandamáium ís-
lenzku ríkisstjórnarinnar, sem séu fólgin í þvi að
tryggja öryggi landsins án hersetu, koma nákvæmlega
heim við skoðanir okkar á málinu. Við leggjum
áherzlu á, að við viljum ekki staðsetja her á Islandi og
myndum aðeins vera reiðubúnir að senda hann þangað
í brýnustu nauðsyn. Norður-Atlantshafs samningnum
er ætlað að tryggja samræmdar varnaráætlanir. Sér-
stök vandamál allra aðila verða vandlega skoðuð.
Varðandi Island er ráðgert, að eftir að sáttmálinn er
genginn í gildi, muni verða gerðaráætlanir til að
tryggja öryggi Islands með tilliti til yfirvofandi hættu,
til dæmis um það, hvaða aðstöðu þyrfti að skapa þar
fyrirfram og hvaða her, flota og flugvélar þyrfti að
hafa til taks til varnar, ef bráð hætta skapaðist,
hvernig hægt væri að sjá slíkum herafla fyrir vistum
og svo framvegis. Vinsamlegast skýrið þetta fyrir
íslenzku ríkisstjórninni.
Acheson.
sfmskeyti
Sendiherrann á tslandi (Butrick) til utanrikisráðherr-
an.
Algjört trúnaðarmál.
Reykjavik 8. febrúar 1949
Þegar ég var i utanríkisráðuneytinu síðdegis í dag
annarra erinda, skýrði utanrikisráðherra mér frá því,
að Island óskaði eftir því að fá að vita fyrirfram um
sérhvert boð um aðild að Norður-
Atlantshafs-sáttmáianum, svo að það hefði tima til að
gefa til kynna afstöðu sína formlega. Hann sagði
einnig, að hann væri ekki viss um að Island óskaði
eftir aðild. Eg lét í ljós mikla undrun og kvað þetta
vera snögg um skipti frá þvi, sem mér hefði áður verið
gefið í skyn og minntist sérstaklega á opinberar yfir-
lýsingar forsætisráðherrans (Stefáns JóhannsStefáns-
sonar) og Ölafs Thors. Hann sagði, að engu að siður
hefðu aðstæður á Islandi breytzt verulega og að hlut-
leysistefnunni hefði aukizt mjög fylgi og stjórnin sé
nú ekki viss um stöðu sina. Ég hef ekki rætt við
forsætisráðherra.
Það er rétt, að faglega hefur verið æst til andstöðu
við sáttmálann, sérstaklega af kommúnistum, á þeim
forsendum, að dvöl erlends hers á Islandi myndi
vegna samskiptanna ganga af íslenzkri menningu
dauðri. Þetta vinsæla stef hefur haft mikinn hljóm-
grunn og undanfarið hefur vindurinn snúizt i hlut-
leysisátt. Eins og skýrt hefur verið frá, gerði stjórn-
málamaður, sem búizt var við að væri gjörkunnugur
málunum, fremur lítið úr þessum möguleika, senni-
lega of lítið. Að um verulega andstöðu gegn samningn-
um, eins og hann er aimennt skilinn, sé að ræða, er
rétt, en í ljósi þeirrar staðreyndar, að staðsetning hers
á Islandi á frióartímum er ekki áætluð, hefði ég talið
líklegt, að andstaðan myndi að verulegu leyti fara
minnkandi og sú var einnig greinilega ætlun utanrík-
isráðherrans áður.
Þar sem taka verður mjög mikið tilljt til orða
utanríkisráðherrans, er það vart hugsanlegt, að hann
sé að reyna að skapa Islandi samningsaðstöðu frá
hagsmunalegu sjónarmiði.
Butrick.
Greinargerð um viðræður eftir forstöðumann stjórn-
ardeildar um málefni Evrópu (Hickerson).
Algjört trúnaðarmál.
Washington 15. marz 1949
Þátttakendur
Bjarni Benediktsson utanrikisráðherra Islands.
Eysteinn Jónsson, flugmálaráðherra,
Emil Jónsson viðskiptaráðherra,
Thor Thors, sendiherra Islands,
Hans G. Andersen, lögfræðilegur ráðunautur islenzka
utanríkisráðuneytinu.
John D. Hickerson ráðuneytisstjóri,
Charles E. Bohlen ráðunautur,
Anderson hershöfðingi í flughernum,
Woolridge aðmíráll,
Benjamin M. Hulley, NOE.
Mr. Grey Bream, NOE.
I upphafi viðræðnanna skýrði ég hinum íslenzku
fulltrúum frá því, að við vildum svara heiðarlega og
nákvæmlega öllu þvi, sem við kynnum að verða spurð-
ir um. Bjarni Benediktsson utanrikisráðherra sagði,
að mikilvægasta spurningin, sem þeir hefðu í huga,
væri, hvort það væri hugsanlegt frá hernaðarlegu
sjónarmiði að veita Islandi sæmilega tryggingu fyrir
öryggi þess án þess að staðsetja þar herafla á friðar-
tímum, en þó að þvi tilskildu að vissar ráðstafanir
yrðu gerðar, ef til stríðs kæmi. Ég sagði að ég skildi, að
Island hefði engan her og aðeins litið lögreglulið, og
að ef Island yrði aðili að sáttmálanum, myndi ekki
verða um það að ræða að koma þar fyrir herafla á
friðartímum, en að sérstakar aðstæður væru þar og
yrðu að vera fyrir hendi, ef til styrjaldar drægi.
Aðeins tilvera þeirra ein gæti freistað árásaraðila til
að gera árás á IsIand.Spurningin væri þess vegna, með
hve miklum fyrirvara gætum við fengið vitneskju um
slfkar aðgerðir og hvað gætum við gert til að hindra
þær. Ef við gætum sagt Islendingum, að við hefðum
rxka ástæðu til að vona, að við gætum komið í veg fyrir
þær, myndu það verða þeim léttir.
Anderson hershöfðingi sagði, að það væri okkur hið
brýnasta hagsmunamál að koma i veg fyrir, að óvina-
herir hertækju Island. Við vonuóumst til að fá viðvör-
un í tíma. Ef árásin yrði gerð af sjó, fengjum við meiri
tíma til að snúast gegr, hénni, en flug þotuvéla á
síðastliðnu sumri sýndi, hve hentugar þær væru til
snöggra varnaraðgerða. I áætlunum um þær ábyrgðir,
sem Bandaríkin tækju á sig, ef til árásar kæmi, væri
tekið hið mesta tillit til varna Islands. Woolridge
aðmíráll benti á, að áður en til hernaðarátaka kæmi,
væri venjulega tímabil alvarlegrar spennu, og þá væri
hægt að dreifa herafla þannig, að hann væri viðbúinn
að bregðast við væntanlegum aðgerðum, og ennfrem-
ur væru aðstæður varðandi Island aðrar en hvað Pearl
Harbor snerti, þar sem Island væri á hernaðarsvæói
Rússa, en við bjuggumst aftur á móti ekki við því, að
Pearl Harbor væri á hernaðarsvæöi Japana. Sem svar
við fyrirspurn Bjarna Benediktssonar varðandi hugs-
anlega notkun kafbáta, sagði Woolridge aðmiráll, að
þeir gætu aðeins flutt takmarkaðan fjölda hermanna
og sennilega myndi árás byggjast meira á aðgerðum úr
lofti. Anderson hershöfðingi benti á, að þetta myndi
krefjast mikils herstyrks og myndi því ekki þykja
hyggilegt. Island er þannig staðsett, að það er hernað-
arlega mikilvægt til árása í báðar áttir og báðir aðilar
myndu reyna að hindra hinn í að nota það. En alla
vega væri mesta hættan á aðgerðum undirróðurs- og
byltingarafla í landinu sjálfu.
Bjarni Benediktsson spurði, hvort Islendingar
myndu, ef þeir vissu, að Rússar væru að reyna að
koma herliði til landsins, geta hindrað það með eyði-
leggingu mannvirkja, en Anderson hershöfðingi svar-
aði þvi til, að það myndi geta haft sín áhrif um tíma,
eh við hefðum einnig áætlanir um að flytja hersveitir
þangað flugleiðis. Hann bætti því við, að flotinn hefði
sýnt fram á gildi flutningavéla á þessu svæði. Varð-
andi fjarlægðina frá rússneskum bækistöðvum benti
Anderson hershöfðingi á að vegalengdin frá þeim,
sem væru í nágrenni Norður-Finnlands, væri um það
bil helmingi meiri en til Bretlands og ef ófriðvænlega
h'orfði, myndum við flytja flugsveitir til Goose Bay og
Grænlands. Bjarni Benediktsson benti á, að sá mögu-
leiki væri vissulega fyrir hendi, að Rússar kynnu að
reyna að gera árás, þar sem þeir gætu valdið svo miklu
tjóni með tiltölulega litlum styrk, en Anderson hers-
höfðingi sagði, að það væri stigmunur á möguleikum.
Við höfum áhyggjur af árás með Trójuhesti — eins og
til dæmis með kafbátum eða flutningaskipum og af
skemmdarverkum. Það eru miklu minni lfkur á árás
með liði, sem flutt hefur verið flugleiðis, sem hann
kvaðst ekki búast við, að Rússum þætti ráðlegt.
Ég minnti á, að í gær hefði Bjarni Benediktsson
spurt að þvi, hvort um nokkrar breytingar yrði að
ræða á þeim stöðvum, sem ættu að vera til reiðu á
Islandi, ef landið yrði aðili að sáttmálanum, þar sem
hersveitir yrðu ekki fluttar til landsins, nema til
ófriðar drægi. Ég sagði, að við hefðum bent á það, að
það félli undir 9. lið sáttmálans, en við byggjumst ekki
við, að um neinar breytingar að ráði yrði að ræða,
nema hvað lengja þyrfti flugbrautirnar. Andersen
hershöfðingi sagði, að ráðagerðir væru um minni
háttar breytingar eins og til dæmis aukningu húsnæð-
is, lengingu flugbrauta og byggingu girðingar, en
mikilvægasta viðbótin, sem við hefðum í huga, væri
aukning olíubirgða um 100.000 tunnur.
Bjarni Benediktsson spurði þá, hvort flugvöllurinn,
©
j