Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1976, Blaðsíða 11

eftir ÁRNA
ÖLA
Margir hafa gaman af því að
safna einkennilegum og fágætum
steinum hér á landi. Mun þetta
hafa farið í vöxt á seinni árum.
En þó er það svo sem ekki neitt
nvnæmi. að fólk safni steinum.
Slíkt tíðkaðist fyrrum, en sú söfn-
un var með öðrum hætti heldur
en nú er. Þá ríkti sú trú, að víða
væri að finna kynngimagnaða
töfrasteina, og þeir gátu komið
mönnum að góðu gagni á ýmsan
hátt.
Þessir steinar voru nefndir
náttúrusteinar og hafði hver sitt
eðli eða náttúru. Sumum fylgdi
hamingja, öðrum lækningakraft-
ur, sumir voru til þess að fæla frá
manni drauga eða illa anda, og
enn aðrir til þess að verjast göldr-
um. Einn var nefndur Skruggu-
steinn og féll hann úr lofti ofan
þegar þrumur gengu. Sá, sem var
svo heppinn að ná i slíkan stein,
sá um veröld alla ef hann bar
hann á sér.
Frægastir allra steina voru þó
óskasteinninn, huliðshjálms-
steinninn, lausnarsteinninn, líf-
steinninn (eða lyfsteinninn) og
agat. Fólk þekkti steina þessa vel,
en þeir voru vandfundnir, og
sköpuðust því ótal kynjasögur
um, hvar þeirra væri að leita.
Sumir fundust á fjörum, aðrir á
háfjöllum og enn aðrir í fugls-
hreiðrum. En svo komu upp sagn-
ir um það, að þessir dýrmætu
steinar söfnuðust saman á vissum
stöðum, og varð þetta að gall-
harðri þjóðtrú, sem nokkuð eimir
eftir af enn i dag.
Þessir staðir veru efst á fjalla-
tindum, og eru nefnd þessi fjöll:
Drápuhliðarfjall á Snæfellsnesi,
Mælifell á Snæfellsnesi, Kofri við
Álftafjörð í ísafjarðarsýslu,
Baula i Borgarfirði, Tindastóll í
Skagafirði og Herðubreið á Mý-
vatnsöræfum.
Sagt er, að vötn eða tjarnir séu
uppi á öllum þessum fjöllum, en á
Tindastóli er þetta vatn í kletta-
þrenglum og því kallað brunnur.
Öll eru vötn þessi hyldjúp og á
botni þeirra liggja allir þessir
náttúrusteinar og fleiri þó. En við
sólris á Jónsmessunótt koma allir
steinarnir í öllum þessum vötnum
upp á yfirborðið og hefja þar mik-
inn og fjörugan dans. Þá er tæki-
færi til þess að ná í þá.
Þetta er þó ekki jafn auðvelt og
margir gætu haldið. Fyrst og
fremst mega sum þessara fjalla
kallast ógeng með öllu, og segir í
Þjóðsögum Jóns Árnasonar að
ekki verði komist að brunninum í
Tindastóli öðru vísi en i gandreið.
Hér mun þó tekið heldur djúpt í
árinni, því að sagnir eru um að
fólk hafi komist alla leið að
brunninum og krækt sér þar í
óskasteina. Slikt ferðalag líkist þó
forsendingu. Fjallið er bæði hátt
og snarbratt og verður að fara
krókal úðir til þess að komast á
tindinn. f>á er komið að 25 faðma
löngu einstigi, sem nær niður að
brunninum. Að þessu einstigi
verða menn að vera komnir áður
en sól rís. En þá er tíminn mjög
naumur, því að menn þurfa að
vera farnir frá brunninum áður
en sól er komin á loft, ella halda
steinarnir manni föstum, og segir
þá ekki meira af honum.
Álika erfiðleikar munu mæta
þeim, sem ætla sér að ganga á
Kofra og Herðubreiö, en hin fjöll-
in eru sæmilega greið uppgöngu.
Alls staðar gilda hin sömu lög, að
náttúrusteinunum verður ekki
náð nema við sólarupprás á Jóns-
messúmorgun.
Trúin á þessi fjöll sem dvalar-
staði náttúrusteina er auðvitað ís-
lenzk þjóðtrú, og sama máli mun
gilda um það, hvenær hægt er að
ná i steinana.
En trúin á steinana sjálfa er
innflutt og mun komin alla leið
aftan úr forneskju. i fornsögum
vorum er getið bæði um huliðs-
hjálmssteina og lifsteina. Mörg-
um úrvalssverðum er sagt að fylgt
hafi lífsteinar (stundum nefndir
lyfsteinar) og svo var um fræg-
asta sverðið er fluttist hingað til
lands. Þaö var Sköfnungur, sverð
Hrólfs konungs kraka, er Miö-
fjarðar-Skeggi sótti i haug hans
hjá Hleiðru á Sjálandi. Sú trú
fylgdi þessum sverðum að sár er
þau veittu, greri alls ekki nema
með tilstyrk lifsteinsins, sem
fylgdi. Stundum er sagt, að lif-
steinarnir hafi verið skafnir í sár-
in, en stundum munu lifsteinarn-
ir hafa verið lagðir við sárin.
Þannig segir frá þvi í Laxdælu ,
að þá er Þorkell Eyjólfsson fór að
Grími útilegumanni hjá Arnar-
vatni og veitti honum sár með
Sköfnungi, að hann tók „Sköfn-
ungsstein og ríður og bindur við
hönd Gríms, og tók þegar allan
sviða og þrota úr sárinu".
Trú á aðra náttúrusteina hefir
svo borist hingað smám saman, en
er talin hafa magnast mjög á 17.
öld og er kennt um fræðaskrifum
þeirra Jóns lærða og séra Jóns
Daðasonar í Arnarbæli (d.
1676). Séra Jón var talinn „vel að
sér og náttúrufróður, en hjátrúar-
fullur mjög“. Hann ritaöi alfræði
bók sem nefndist „gandreið" og
eru þar í ýmsar kynjar og sagnir
um dulda náttúrukrafta. Nafni
hans, Jón Guðmundsson lærði (d.
1658 ), ritaði þó miklu meira, svo
sem „Stutta undirrétting um ís-
lands aðskiljanlegar náttúrur",
„Lækningabók“ og „Tidsfodríf",
þar sent margt var að finna, er
fólk gleypti við á þeirri hindur-
vitnaöld.
í Ferðabók þeirra Eggerts og
Bjarna segir: „Menn geyma söfn
af þessum steinum (náttúrustein-
um) í skjóðum og þess vegna eru
þeir oftast fágaðir og slitnir að
utan, nema fólk geymi þá i hveiti
eða vefji þá innan í mjúkt lín.
Steinasöfn þessi geta gengið i
erfðir, og ef þau dreifast og glat-
ast, er það talið óbætanlegt tjón."
En þar er þess einnig getiö, að
sumir þessara töfrasteina séu alls
ekki steinar, heldur steingjörv-
Óskasteinninn er Ijósgulur á lit og llkist baun. Vilji maSur nota hann og
óska sér einhvers, verSur að stinga honum undir tunguræturnar.
TÖFRA-
STEINAR
ingar, t.d. raf, óskasteinn, lausn-
arsteinn og agat. Síðan segir um
lausnarsteininn:
Lausnarsteinar eru ckki annaö
en eins konar hnetur. Þá rekur
aðallega fyrir norðan Horn, en þó
sjaldgæfir. Þeir eru kastaníu-
brúnir á lit, flatir. nærri
kringlóttir, en á einum stað er
skarð í röndina. Þeir eru um 2
þuml. á lengd. Skerðingin í þá er
ekki annað en naflinn á hnotunni.
Ef þeir eru hristir, hringlar
kjarninn innan f þeim. Af þvi
héldu menn að þeir fæddu af sér
aðra steina, og þess vegna væri
þeir svo góðir til að hjálpa
sængurkonunt. „Þvi skal annars
ekki neitað að fæðing sængur-
kvenna hefir oft gengið mjög
greiðlega, ef þær hafa drukkið
lausnarsteinsse.vði," segir i Ferða-
bókinni. — Trú fólksins á þessa
steina var þá ekki svo vitlaus,
eftir allt saman. Hitt er ótrúlegra,
að þeir geti kontið upp úr fjalla-
vötnum á Jónsmessunótt. Annars
má geta þess, að trú á lausnar-
steina núna hafa borist, hingað
frá Bretlandi á 15. öld. Var þvi
trúað þar statt og stöðugt, að sum-
ir steinar gæti hjálpað konum í
barnsnauð. og munu brezkir
kaupmenn, sem þá versluðu hér
við land, hafa fraitt íslendinga á
þessu, og ef ti! vill haft lausnar-
steina til sölu á skipurn sinum.
Sennilega hefir óskasteinninn
verið mestur kjörgripur allra
náttúrusteina, og mönnum verið
mest i mun að ná í hann, þvi hvað
gat jafnast á við þaö að fá hverja
ósk sina uppf.vllta? En þar var
ekki hægurinn hjá, eins og sést á
þessum ráðleggingum um hvernig
eigi að finna hann:
— Oskasleinninn er ljósgulur á
lit og likist baun. Hann finnst á
fjörum að hálfföllnu þegar tungl
er 19 nátta og sól í fullu suðri;
leita skal hans á páskamorgun og
stinga honum undir tungurætur
sér og óska einhvers, er þegar
rætist. — Taka skal nýorpið
hrafnsegg, sjóða það í vatni í loft-
þéttu iláti, og bera það svo i
hreiðrið aftur. Þegar ungar skríða
úr hinuni eggjunum verður þetta
eftir og skal þá taka þaö, brjóta á
það gat og mun þá finnast i þvi
flekkóttur steinn, og er það óska-
steinninn. — Það er sagt, að óska-
steinn sé eggjakerfi óskabjarnar-
ins, en það er margfætt
sjókvikindi. Þegar þetta eggja-
kerfi þornar, veróur það glerhart
og kolsvart, nema hvað ljósleit
rauf er i það beggja vegna, líkt og
á vaðsteini, enda er það kallað
vaðsteinn Sankti Péturs. Þennan
stein hafa menn borið á sér sem
verndargrip, og óskasteinn er það
ef hann er lagður á tunguna. —
Aðrir segja að þetta sé Péturs-
budda en hún er kontin úr skötu,
sérstaklega tindaskötu. Rekur
þessar buddur víða á Hornströnd-
um. — Óskasteinn er á stærð við
lóuegg, blár öðrum megin, en
rauður hálfur og er sagt að hann
fylgi folaldi, þegar hryssur kasta.
Þetta sýnir glögglega, að trúin á
óskastein er ekki sprottin upp hér
á landi, heldur aðflutt. Væri hún
innlend mundu menn hafa bund-
ið trúna við einhvern ákveðinn
stein, og þá hefðu ekki spunnist
upp þessar sundurleitu sögur um
hvað væri óskasteinn.
Huliðshjálmssteinn var og