Lesbók Morgunblaðsins - 27.06.1976, Síða 15

því móti, um leið og þeir á ein-
hvern óskiljanlcgan hátt fá
einnig sfna sérkennilcgu bláu
búninga til að lita út sem ný-
þvegnir væru.
Það er eitthvað næstum þvf
óvirkilegt við Tuaregann, þar sem
honum skýtur allt f einu upp f
eyðimörkinni f sinni loftkenndu
bláu buru eða kufli og með við-
Ifka loftkennda blæju fyrir and-
litinu og að því cr virðist ósnort-
inn af hita, ryki og sandi. Vesæll
Evrópubúi, óhrcinn f framan og í
fötum fastlfmdum við kroppinn,
svitastokkinn, sannar rækilega
það djúp, sem skilur hann frá
syni eyðimerkurinnar.
„Bláu mennirnir,
drottnarar Sahara"
Bláu bururnar, stóru vefjar-
hettirnir og blæjan fyrir andlit-
inu eru sérkenni karla meðal
Tuaregahirðingja. Konurnar
klæðast oft indíabláu eða svörtu,
en þær eru frábrugðnar með-
systrum sínum lengra norður í
Sahara að þvf leyti að þa-r bera
aldrei blæju að slepptu smá-
speldi, scm þær draga fyrir
munninn til varnar ryki og sandi.
Uppruni Tuareganna er á
huldu en saga þeirra er rík af
stórlátum hcfðum og hafa þeir
orðið fyrir litlum áhrifum á
tuttugustu öld. Eyðimörkin á þá
og þeir ciga eyðimörkina. Þcir
eru haldnir fyrirlitningu
hirðingjans á föstum búsetu-
mönnum. Það er yfirlæti í svip
þeirra og þeir líta þá smáum aug-
um, sem rækta jörð í vinjunum.
t margar aldir voru
Tuaregarnir allsráðandi f Sahara
og engin úlfaldalest gat lagt upp
út í eyðimörkina án þess að
greiða „bláu mönnunum" rff-
legan skatt. En f staðinn vörðu
Tuaregarnir verzlunarleiðirnar
fyrir ræningjum og viðhéldu
brunnum meðfram þcim.
Menn hafa fyrir löngu spáð því
að Tuaregarnir væru dcyjandi
kynþáttur, að ekki væri rúm fyrir
þá og sérkenni þeirra með nýjum
tímum, sem einnig hafa haldið
innreið sfna f Sahara. En hingað
til hafa þessir ómannblendnu
hirðingjar haldið sérkennum
sfnum. Tuaregarnir eru vissulega
ekki framar drottnarar eyði-
merkurinnar, en þeir koma fram
eins og þeir væru það.
Það er auðvelt að sjá sitt af
hverju rómantísku og leyndar-
dómsfullu í lifnaðarháttum
Tuarcganna, en virkir dagar
þeirra eru ekki eins rómantfskir
og fmyndun fólks vill vera láta.
Fátækt, sjúkdómar — einkum
augnsjúkdómar — og mikill ung-
barnadauði eru fylgifiskar
þeirra. En þannig hefur þetta
alltaf verið og Tuaregarnir berj-
ast fvrir tilveru sinni með sama
augljósa yfirlæti og þeir sýna f
umgengni við þá, seni eru utan
ættstofnsins.
Heimur án almanaks
Sömu sjálfumgleðina, sem ein-
kennir Tuarcgana, er einnig að
finna meðal Bedúfna í eyði-
mcrkurflæmunum austar f
Norður-Afrfk'u og Mið-
Austurlöndum. Þeir líta á sig sem
hina réttu drottnara eyðimerkur-
innar og um leið alls heimsins.
Þeir telja að þeir hafi komið
þangað fyrstir manna, og að
búfastir menn, sem rækta
vinjarnar eða útjaðra eyði-
merkurinnar hafi hana aðcins að
láni frá Bedúínum.
Svipaða skoðun hefur hinn
dularfulli Masajastofn, sem lifir
hirðingjalffi á landamærum
Kenía, Úganda og Tanzanfu í
AusturAfrfku. Masajarnir stunda
kvikfjárrækt og álfta, að allur
kvikfénaður jarðarinnar hafi
forðum verið þeirra eign. Og
þegar aðrar ættkvíslir hafa bú-
fénað sem þeir, þá er ástæðunnar
að leita f því að þeir hafi stolið
honum frá þeim endur fyrir
löngu. Og þvf hafa Masajarnir
fullan rétt til að stela honum
aftur.
Svo að við víkjum aftur að
Bcdúínum lifa þeir í heimi, sem
er án almanaks — citt árþús-
undið er öðru líkl í megin-
atriðum. En að sjálfsöðu breytist
líka eitt og annað f þeirra heimi.
Prímusinn hefur leyst olíu-
lampann af hólmi og gömlu leir-
krukkurnar liafa þokað fyrir
skaftpottum úr áli. En þetta eru
ekki nema aukaatriði, sem ekki
hafa verkað á sjálfa lifnaðar-
hættina.
Bedúínar hafa séð helztu trúar-
brögð fæðast og blómgast: gyðing-
dóm, kristindöm og fslarn. Tákn
hafa komið og horfið — stjarnan,
krossinn og hálfmáninn. Ileims-
ríki og margþætt menning hafa
sprottið upp og hrunið allt f kring
um Bedúíana, en heimur þeirra
hcfur þraukað.
Guð skapaði
Bedúínann fyrst. . .
Bedúfnar hafa sína sérstæðu
skoðun um sköpum heimsins.
Fyrst tók guð eyðimerkurvindinn
fastan og úr honum skapaði hann
Bedúína. Þá skapaði hann úlfald-
ann og af sauri hans bjó hann
múlasnann til. ílr sauri múlasn-
ans skapaði hann loks hinn bú-
fasta mann.
Þessi gamla sögn speglar
greinilega fyrirlitningu Bcdúín-
ans á manninum f nútfmaþjóðfé-
lagi. En það er fyrirlitning, sem
Bedúininn lætur ckki í Ijós f orði,
því hann er af kynþættí, sem met-
ur mikils kurteislegar umgengn-
isvenjur, og er rómaður fyrir
gestrisni.
I iugum Bedúína er hirðingja-
Iffið auðsæ lffsfyrirmynd. Ilann
er skilningslaus gagnvart þvi, að
heimurinn sé að dragast saman
og senn komi sú tíð, að hann hafi
ekki rúm fyrir rcikandi kynþætti,
sem ekki aðeins heimti mikið um-
ráðasvæði heldur líti á þau sem
sfna eigin eign.
Bedúfnar hafa orðið vottar að
því, að stjórnvöld koma og fara,
landamæri eru færð til. Þeir hafa
reynt, hvernig nýir drottnarar,
einn af öðrum, hafa heimtað full-
koinna undirgefni. En allt þetta
brambolt hefur ekki skipt þá
neinu, og það eru ekki heldur
allir drottnarar, sem hafa ha-tt
sér út f eyðimörkina til þess að
ögra því valdi, sem þeir hafa kraf-
izt.
Staðreyndin er samt þessi — ný
tíð nálgast Tuarcga, Masaja og
aðra hirðingja jarðarinnar misk-
unnarlaust. Jörðin er orðin
þröngsetin og flökkulff hirðingj-
anna í hættu. Fimmtuíu milljónir
manna eru í þann veginn að glata
Iffsvenjum, sem þeir einir þekkja
allt frá örófi alda.
Horft um öxl
Framhald af bls. 3
heim er komið, verðum við vör við
að tófa er að gagga uppi i hlíðinni.
Hún var komin á stjá til að sækja
sér i svanginn; ekki þarf að segja
henni til um hvenær fellur út og
timi er kominn til að bregða sér
út undir bjargið. Heimamenn
fóru á eftir henni, gátu króað
hana af og komið henni fyrir
. kattarnef.
Skinnið af tófunni og bjarn-
dýrsfeldurinn urðu samferða til
sölu. Seldist feldurinn á 400
krónur en tófuskinnið á 200 krón-
ur. Þótti þaðlítill verðmunur mið-
að við stærð.
Var ekki erfitt að komast leiðar
sinnar undir bjarginu?
Jú, sérstaklega þegar ís var og
klembruð fjaran. Á kafla var
hægt að ganga undir bjargið með
því að sæta sjávarföllum. Það var
kallað Göngubjarg. Þar var hætta
á steinkasti og hruni úr bjarginu.
Fyrir kom að af því hlutust
mannskaðar.
Var ekki mikið unt dultrú á
þessum slóðum; það væri ekki
óeðlilcgt, liggur hálfgert í lands-
lagi og afstöðunni?
Það held ég hafi ekki verið,
jafnvel minna en víða
annarstaðar á landinu. Þar var
auðvitað til fólk sem vissi eitt-
hvað lengra en líðandi stund.
Þegar ég var farkennari á Minni-
Bakka í Skálavík man ég að aldrei
kom það fyrir að húsmóðirin
segði ekki hárrétt fyrir um, hvaða
gestir kæmu þann daginn.
Ein skrítin spurning: Hvernig
stendur á nafni föður þíns? Var
það vinsælt nafn í þessum lands-
hluta, eins og manni gæti komið
til hugar þegar hugsað er til
Kristrúnar í Hamravfk hugarfóst-
urs Guðm. G. Hagalfns?
Ég tel áreiðanlegt að svo hafi
ekki verið, get reyndar fært
sönnur fyrir því. Þegar ég var hjá
prestinum á Stað, áður en ég
fermdist, kom þetta einmitt til
umtals. En hann átti stóra bók
með nöfnum allra íslendinga. Þar
kom i ljós, að þá voru aðeins tveir
menn á landinu með þessu nafni:
Falur Guðmundsson í Gullbringu-
sýslu og faðir minn, Falur Jakobs-
son.
Nafngift föður míns kom til af
þeirra tíma tfsku að láta börn
heita biblíunöfnum eöa eftir
söguhetjum og mikilmennum.
Svanborg Ólafsdóttir amma mín
átti þrjá syni og lét þá alla heita
eftir frægum mönnum: Sá elsti
hét Finnbogi eftir Finnboga hin-
um ramma, sem settist að í Tré-
kyllisvík á Ströndum á landnáms-
öld; annar sonurinn hét Plató,
eftir lærisveini Sókratesar (það
sýnir að fólk las sér til fróðleiks
þá ekki siður en nú er gert).
Þriðji sonurinn, faðir minn, hét
eftir Fal þeim, sem getið er um í
rimum Sigurðar Breiðfjörð,
samanber: „Reimar fyrst og Fal
ég tel.“
Eyðibyggð:
Stærsta spurningin er enn
eftir: Hvers vegna lagðist öll
þessi byggð á Ilornströndum í
eyði? Var fámennt f sveitunum og
erfið aðstaða hjá bændum, þrátt
fvrir blómlegt athafnalif á Hest-
eyri?
Nei, það var nú eitthvað annað.
Sléttuhreppur var fjölmennasti
hreppur á landinu, þeirra sem
ekki höfðu kauptún. Voru hrepps-
búar urn 500 manns. 1 Grunna-
vikurhreppi var færra fólk. 1
báðum hreppum bjuggu bændur
góðum búum og höfðu lengi gert.
Til marks um það má geta þess,
að árið 1919 mun mönnum hafa
verið, i fyrsta sinn gert að útfylla
skattaskýrslur. A þeim stóð, eins
og stendur enn, að telja skuli
fram að viðlögðum drengskap.
Bóndi einn í Sléttuhreppi, sem
átti niu börn. færði sína skýrslu
nákvæmlega og tók allt frant.
Samkvæmt því gerði búið hjá
honum 90 þúsund krónur, að þvi
að talið var. Þótti það allgott með
svo mikinn fjölskyldumann.
Nokkru seinna kvæntist sonur
hans og fluttist til Aðalvikur.
Fyrir tveimur árunt hitti ég þenn-
an mann, en hann er nú koniinn á
áttræðisaldur, orðinn ekkju-
maður og farinn að heilsu. Við
minntumst á það, þegar hann fór
að heinian. Þá sagðist hánn hafa
átt 5000 krónur i peningum og
margur gat setl saman sæmilegt
bú fyrir minna á þeim árum. En
af því fóru 2000 krónur í gift-
ingarveisluna.
Það hefur verið allvegleg
veisla?
Það þótti ekki nema sjálfsagl ef
efni voru tilt;ek. Þá voru bannár,
en einhvern veginn sagðist hann
hafa komist yfir tíu litra af
óblönduðum spiritus til að hafa
sem brjöstbirtu i veislunni.
Þessuni manni farnaðist vel og
var alltaf vel bjargálna maður.
Þetta d;emi sýnir lifsskilyrði
fölks á Hornströndum i kringum
1920 og ekki dró úr möguleikum
til velmegunar. Það er ekki fyrr
en líður á fimmta aratuginn, að
los kemst á íbúa byggöarinnar.
Og evðingin gerist á nokkuð
skömmum tíma?
Það er raunasaga þegar litið er
til liðinnar tiðar i siigu byggðar-
lagsins. Læknisleysi var upphafið
að þvi sem varð. Þeir sent voru
krankir og aldraðir fluttu þá til
fjölmennari slaöa, þar sem auð-
veldara og tryggara var aö fá
læknishjálp. Og smám saman
fylgdu fleiri á eftir, enda höföu
atvinnuskilyröi takmarkast mikið
eftir að hætt var að starfrækja
Hesteyrarstöðina. Kn menn voru
verr settir fjárhagslega en
ð, að flestir ke.vptu sér hús þar
ítn þeir settust aö, þótt þeir
skyldu viö hús og jaröir sínar i
eyði en seldu þ;er ekki.
Samgönguleysið hefur átt þátt í
þessum brottflutningi?
Eg held aö vegasamband heföi
ekki orðið þessu byggðarlagi til
bjargar. Þarna var sama aðstaða
og i Grímsey, sjórinn heföi alltaf
orðið stysta leiðin. Þaö tekur tvo
og hálfan klukkutima að fara sjó-
leiðina frá Hesteyri til Isafjaröar;
þótt vegur væri kontinn kringttm
Djúpið, tæki sú ferð margfalt
lengri tíma.
En hvernig var vegasamband
innansveitar?
Það voru ágtetir vegir úti í
sveitinni, ekki þó bilf;erir Þó
hefði mátt keyra bil eftir vegin-
urn, sem hlaöinn var af innan-
sveitarmönnum um aklamótin og
er enn til staöar. Þaö var nál.
þriggja stundarfjórðunga ferð á
hesti. En sumstaöar er ekki besti
gengt. Skálakamhur þótti alltaf
illfær og erfiður. Ilann var rudd-
ur liaust og vor og var hver böndi
skyldaður til aö greiðá tv;er krón-
ur i vegagjald eöa leggja dags-
verk i að ryðja veginn
Það hefur þá aldrei sést híll í
þessu byggðarlagi?
Jú, það komu bilar á Heste.vri,
sem notaðir voru viö frantskipun
og keyrslu milli Ilesteyrar og
Stekkeyrar. Annaö var ekkert
með bila að gera.
Fácin lokaorð:
Ferð þú á hverju sumri á þessar
stöðvar?
Nei, ég þarf þess ekki. Eg á
ágætar myndir frá heimahtigum
mínum. Eg hef lika góða myndsjá.
Eg lit oft i hana á kvöldin ‘þegar
fer að dimma; þá er eins og niaður
sé kominn á staðinn.
Það er líka býsna undarleg upp-
götvun, en þegar ég lit til baka,
l'inn ég að þaö er ekki fyrr en ég
er alkominn bingaö suður og far-
inn að fylla miöjan aldur, aö ég
fer ösjálfrátt að slá striki yfir
fólk, sem varð á vegi ntinunt eftir
að ég fór að heirnan; en gömlu
kunningjarnir koma aftur fram i
hugann og standa þar æ framar
eftir þvi sem árin færast yfir.
Það gerir kannski eirthvern
mismun, að nú er ekki eins hægt
um vik að heims;ekja heima-
byggðina og á meöan ég var fyrir
vestan og gat alltaf fariö þangaö
þegar ég kærði mig um.
Nú vantar okkur ekkert iiema
cndahnútinn á þetta spjall okkar.
eitthvað sem l>ú hefur lært mikil-
va'gast á þinni iffsgöngu liingaö
til?
Ég hef Iært það af lífinu, aö þar
gengur dæmiö alltaf upp: hver
uppsker eins og hann sáir. Allir
eru sléttir við uppgjörið; þá verða
allir að telja rétt fram — að viö-
lögðum drengskap.
Þannig er lifspeki Sigurgeirs
Falssonar.
Gengiö til
leiks á engi
I’ramhald af bls. (>
Krakkinn, sem ég nefndi, fékk
að raka strax og hann vildi. Fyrst
sneri hann og rakuöi (>gn, Svo fór
hann ;tö b.vrja aö slá. Þetta var
eins og að ganga til leiks. en var
þó miklu eftirsöttari leikur en að
kljásf viö skessuna eöa salta-
brauðiö. Þaö var alviiruleikur og
eal' dáliliö athafnastolt
Atla ára var hann farinn aö
raka utan aö i Kil og vaöa nokkuö
djúpt. Tiu ára kuniii hann dálitiö
;tö slá i stör og var farinn aö b\ rja
aö fara fram fyrir. Þaö var nú
verk sem sagði sex, að setja tog
fram fvrir langa skára og láta
hest draga upp heljarmiklar ýtur
Fjórlán ára vildi hann fara að
binda og fékk þaö náltúrlcga
F.kki um aö tala annaö en binda
og setja upp á klakka. Fyrsti
bagginn lenti nú samt á hliöar-
reipi en ekki silanum og fór ösköp
illa á, en druslaöist þö við aö
hangá á klakkanum alla leið
hoim. Auðvitaö flaskaöi strákur
ekki oftar á þvi sama. Fimmlán
ára hcröi hann til fulls allan slátt
og að búa sér í hendur. Aö brýna
vel og klappa var mesta vanda-
verkiö. Barnasköli sveitakrakk
ans hefir lengi verið á enginu
gcignfræöaskölinn og landsprófið
Þangaö sótti hantt sitt þrek og
hita i hamsi. og um leiö lifshjöre
og manndómsmáil. Þar á Islend-
ingurinn flest sín spor. Spor \ iö
slátt, spor viö rakstur. spor \ iö
þurrk, spor á eftir spori og spor
yfir spor.
Sem ég segi. Engjagangan var
fyrsti sköli krakkans á Kisahakka
1906. Barnaskóli hans aö hálftt
leyti, unglingasköli. landsprófs
hekkur. menntasköli án húl'ii.
Atján ára för hann eitin júlidag-
inn út i Danielstopp aö xlá stör
Þar er undir hendur þar sem
dýpst er og ógreiöfauast o\
haugagras. Fndir kviild lá sttiriit
þar í múgutn og i Krókakeldutopp
lika. Hún var tipp á 30 hesta |>eg-
ar hún var orðin þurr