Lesbók Morgunblaðsins - 03.07.1976, Blaðsíða 3

Hannes Pétursson
Línur
/
1
„Óhræsinu”
Sumt af kveðskap Jón-
asar Hallgrlmssonar í
skemmtistll minnir nútíS-
arlesendur á dulmálsskeyti
— og er týndur dulmáls-
lykillinn. Nokkur kvæði
hans i alvarlegri tóntegund
eru einnig svo ógreinileg
sem heild, aS ekki skilst
fyrir víst hvaS er verið að
fara. Þau munu ekki hafa
skilizt betur af samtiðar-
mönnum skáldsins en þau
gera nú, t.d. Alsnjóa og Að
vaði liggur leiðin. í bréfi til
Jónasar 1844 kallaði
Brynjólfur Pétursson mið-
erindið í Alsnjóa „svo kát-
legt, að ég naumast skil
það". „Kátlegt" hefur I
munni Brynjólfs líklega
merkt skrýtið. Stundum
eftir grufl þykist maður sjá
„til botns" I þessum
ógreinilegu kvæðum, en
aldrei nema rétt í svip, þau
gárast, dökkna og falla á
nýjan leik um hylji sína
ógagnsæja.
Þess finnast dæmi, að i
þeim kvæðum Jónasar
sem eru auðskilin hverjum
manni enn í dag, bregði
fyrir einni eða tveimur lín-
um sem kalla mætti
skrýtnar, jafnvel svo að
merking þeirra hefur vafizt
fyrir lesendum. Óhræsið
geymir einn slíkan stað.
Kannski er hann þó siður
en svo skrýtinn þegar til
kemur.
Mörg börn hafa sjálfsagt
tárfellt eftir lestur sögunn-
ar sem rakin er í Óhræsinu
og mun vera „sönn saga
að austan" (sbr. 2. útg.
Ijóðmæla J.H. 1883) frem-
ur en táknsaga um móður-
systur Jónasar, Guðrúnu í
Hvassafelli, líkt og sumir
frændur skáldsins töldu
vera:,að kvæðið lýsti þvf f
dularbúningi, hversu
menn hefðu reytt af henni
efnin. Eigi þessi merking
sér stoð, þá er hún æðitor-
kennd.
í Óhræsinu leikur hvergi
vafi á orðalagi utan þessu:
inn um gluggann gesta
guðs f nafni smaug.
Þótt óvfst sé, fljótt á lit-
ið. hvað skáldið á hér við,
breytir það engu um þráð
kvæðisins: rjúpan vargelta
kemst f skjól, og eitt and-
artak — þegar kvæðið er
lesið f fyrsta sinn — vekur
það létti, hinum ójafna leik
sýnist lokið að ósk barns-
hugans. Nei og fornei,
annar vargur tekur við þar
sem hinum sleppir, vargur
f mennskri mynd, óhræsi á
máli skáldsins, og vargur-
inn innanhúss hremmir þá
bráð sem vargurinn úti
hafði hrakið í þrautaskjól.
Það er fjarri lagi að Ifn-
urnar tvær hér að framan
séu einn hinna skrýtnu
staða f kveðskap Jónasar
Hallgrfmssonar, ef hún
nær átt sú tilgáta sem nú
verður sett fram, þvf þá er
orðalagið mjög eðlilegt, en
sfður að öðrum kosti.
Flestum sem lesa
Óhræsið mun þykja sem
skáldið stefni flóttafugli
sfnum inn f gestastofu á
sveitabæ. að „glugginn
gesta" merki gestastofu-
gluggi. Óneitanlega er sá
skilningur hálfandkanna-
legur, þvf rjúpan fleygir sér
þegar, komin að utan, i
keltu „konunnar í daln-
um", sem hefði þá átt að
sitja f gestastofu á búi
sfnu. Auðvitað má vera, ef
kvæðið fylgir sannri
SÖgu, þ.e. tilteknu atviki,
að „gæðakonan góða"
hafi átt heima á stórbýli
þar sem var gestastofa og
einmitt hitzt svo á að hún
var þar inni þegar rjúpan
leitaði miskunnar manna.
Hugsum oss þetta. Eftir er
samt sem áður að fá gesta-
glugga til að merkja gesta-
stofugluggi. í fljótu bragði
virðist orðið jafn nærtækt
og t.d. gestastofa, gesta-
rúm, en þó sést ekki (sem
er grunsamlegt) að það
hafi nokkru sinni verið til f
merkingunni gestastofu-
gluggi.
Öll er þessi Ijóðmynd:
rjúpa sem kemur flugmóð
inn f gestastofu og kastar
sér þar í keltu búkonu sem
undir eins „dregur háls úr
lið" svo tortryggileg, að
tvær tilgátur að minnsta
kosti (ég veit ekki um höf-
und þeirra) hafa verið
bornar fram í því skyni að
sniðganga hana. Annars
vegar að gestagluggi sé
kenning og merki dyr,
bæjardyr. Þessi skýringar-
tilraun er fjarska langsótt
og sjálf kenningarsmfðin
svo leirborin að naumast
er vegur að eigna hana
Jónasi Hallgrimssyni. Hins
vegar er sú uppástunga til
skilnings á línunum, að
rjúpan smjúgi inn um
gluggann „f nafni gesta-
guðs", og mun þar átt
við Óðin. Hann var þó ekki
gestaguð f þeim skilningi
sem hér gæti átt heima,
enda þótt Gestur væri eitt
af dulnefnum hans, Háva-
mál séu lögð Óðni f munn
að dómi ýmissa fræði-
manna og fyrsti og lengsti
hluti kvæðabálksins hafi
verið nefndur Gestaþáttur.
Seifur hinn grfski var aftur
á móti gestaguð, „gesti,
flóttamenn og Ifknarbeið-
endur verndar hann öðrum
fremur og rekur réttar
þeirra," segir í goðafræði
Stolls, og sama hlutverki
gegndi Hestfa (Vesta með
Rómverjum) systir Seifs,
sem var „dýrkuð f miðjum
hfbýlum manna við eld-
stallann . . . Hjá hinum
helga arni var griðastaður
þeirra, sem reknir voru f
útlegð eða ofsóttir, og þess
vegna hlaut Hestía þá virð-
ingu til jafns með Sevs. að
hún var verndargoð nauð-
staddra Ifknarbeiðenda."
Þótt Jónas Hallgrímsson
væi'i menntaður á klass-
fska vfsu, er mjög efasamt
að hann skfrskoti f kvæði
sem Óhræsinu aftur f forn-
grískan goðsagnaheim. Er
heldur nokkuð talað um
„gestaguð" f þessari hel-
fararsögu vetrarrjúpunnar?
7ar ekki að hinu leytinu
gestagluggi á islenzkum
torfbæjum, gluggi sem þo
var síður en svo gesta-
stofugluggi?
Það var alvenja f sveit-
um kynslóð fram af kyn-
slóð, að komumenn, gest-
ir, gerðu vart við sig á
bæjum með því að koma á
baðstofuglugga eftir að
dyrum hafði verið læst,
þeir guðuðu á þekjuglugga
og beiddust inngöngu með
frómri fyrirbæn, „guðs í
nafni" svo vitnað sé f
Óhræsið. Gestagluggar í
þessari mynd voru því
réttilega til i sveitum, og
það er tilgáta mín að Jónas
Hallgrfmsson eigi við slfk-
an glugga f kvæði sfnu.
Orðmyndin gestagluggi
finnst ekki í þeim orðabók-
um sem eru mér handbær-
ar og ef til vill hvergi á
prenti nema í Óhræsinu,
séu línurnar hér rétt skild-
ar, en hefði eins fyrir það
getað lifað á alþýðuvörum.
þvf tungan er stærri en
orðabækurnar. Einnig
mætti orðmyndin vera
smiði Jónasar, með tilvís-
un sem átti ekki að fara
fram hjá neinum manni
sem þekkti til f sveitum
landsins.
Lítill gluggi stendur op-
inn á bæ, og fótaloðin
rjúpa smýgur þar inn á
flóttaför sinni undan
dauðanum — og til dauð-
ans á sama augabragði.
Dauðinn úti, dauðinn
inni. Síðar f öðru kvæði,
ortu undir ævilokin, Ifkti
Jónas Hallgrfmsson sjálf-
um sér við fótaloðna rjúpu
og bað „Gunnu" að plokka
sig. Þá hafði banagrunur
lagzt að hinum mikla sól-
dýrkanda og hann vissi,
eins og Konráð Gíslason
kveður að orði, „að hann
gæti ekki lifað".
Þessi hugleiðing var samin i des-
ember 1975. Hinn 26. aprll sl.
þegar ég hafði endurritað hana.
þótti mér vissara að leita fræðslu
hjá Orðabók Háskólans um „gesta-
glugga" og hefði betur gert það
fyrr. Ég fékk þau svör. að þar
fyndist ekkert dæmi um orðið úr
prentuðu máli, hins vegar eitt
dæmi i talmálssafni orðabókarinn-
ar, komiö norðan frá Kraunastöð-
um I Aðaldal Þar hefði, skv. þvi
sem stæði á seðli, verið á baðstofu-
þekju fjögurra rúðna gluggi, en
tréspjald haft i stað einnar rúðunn-
ar og mátti Ijúka þvi upp og hafa tal
af gesti fyrir utan. Þessi gluggi var
aldrei nefndur annað en gesta-
’gluggi.
Eftir þessi svör hefði verið
„fræðimannlegast" að umturna rit-
smiðinni og fella vangaveltur niður,
þar eð orðabókarseðillinn tekur, að
ég hygg. af tvimæli um þá skýring-
artilgátu sem ég varpaði fram, en
að athuguðu máli þótti mér heiðar-
legast að þyrma ritsmíðinni
óbreyttri. — Ekki er víst að gesta-
gluggar hafi ávallt verið með þvi
sniði sem var á Kraunastöðum, né
heldur kallazt svo i öllum landshlut-
um, en það eru önnur fræði.