Lesbók Morgunblaðsins - 25.07.1976, Side 2

KOM ÞEIM
I sölskini
Nýja íslands
Bjartmar
Guðmundsson
var á ferðinni
í Islendinga-
byggðum vestra
ífyrrasumar
og nfjar upp
eitt og annað
þaðan.
„HVAÐAN
HERÐAN?"
Síðari hluti
íslenzkir
ferðalangar
við bæ
Klettafjalla-
skáldsins.
Nábúar í vetrarríki.
ökumenn. Geiri á Geirastöðum , Jón í Hvammi, Siggi í
Fagranesi, segir hald okkar og traust við stýrið. Þarna
eru þeirra balar, bæir áður, Ijómandi nágrannar.
Undarlegt hvað þessi nöfn geta sagt hér mikið. Það er
nærri því eins og vinir mfnir, Jón í Ysta-Hvammi og
Sigurður i Fagranesi, séu hingað komnir úr æðri heimi,
dánir fyrir fáeinum árum heima f sveit okkar.
Sumir balarnir eru á förum á hvarf inn í nýjaskóg.
Hann rífur sig upp úr jörðinni, þar sem Þingeyingar,
Eyfirðingar og Skagfirðingar ruddu áður til rjóðra á
landnámsöld, um leið og nýr tími vill ekki lengur nota
þeirra handaverk. Þar festu þeir nöfn á bæi. Sömu
nöfnin og þeim voru kærust heima í dölum; Fljótsbakki,
Espihóll, Víðivellir, Skriðuland, Nes, Ös, Brautarhóll,
Möðruvellir og-----.
Sums staðar eru komin ný hús á gömlumbala, annars
staðar fær frumskógurinn aftur landið sitt.
„Lifðu þeir ekki mikið á veiðum fyrstu árin?" spyr ég
okkar fræðabók, Svein ökumann. Fyrstu árin eru komin
svo á heila minn að ég er orðinn leiðinlegur. Það er víst af
því að ég man pokkuð langt til umtals heima í Dal um
flanið til Nýja-Islands. Þótt öld sé liðin síðan lifði umtalið
heima allt að því helminginn af henni. Jú, á rabítum lifðu
þeir mikið og fiski. Afi Sveins sagði að rabítakjötið bætti
heilsuna og lengdi lífið. Það var allt morandi af þeim í
skógunum og afinn varð 102 ára, minnir mig. Rabítur er
sama og kanína. Annars var kunnátta þeirra til veiða svo
naum að fákunnáttan var rétt að segja búin að ríða þeim
að fullu áður en Indíánar kenndu þeim til verka.
Á meðan þeir voru að læra gerðu þeir gaman að
sjálfum sér. Það er gott meðal. Ein sagan er svona; I
landnemahópnum var selaskytta frá Eyjafirði eða
Skjálfanda, hittin vel og með hólk. Einu sinni þóttust
menn sjá selshaus koma upp úti á Winnipegvatni.
Skyttan kom og skaut. A eftir sáu menn að
Þingeyingurinn hafði skotið á tunglið, sem einhvern
veginn var að koma þar í ljós, dálítið skrítilega.
Auðvitað gat leiðsögumaður okkar ekki sagt mikið af
fyrsta vetrinum. Hann var liðinn í aldanna skaut, nærri
hálfri öld áður en Sveinn komst til vits og ára.
Þótt ég segði að landnemarnir hafi enga nágranna átt í
byrjun og staðið einir manna uppi I heiminum með
©
óbyggð til allra átta kringum sig, er hins að geta um leið,
að fullt var af nábúum kringum þá, sem enginn taldi þó
sérstakt fagnaðarefni. Þar voru birnir, úlfar, refir og
Rauðskinnar, reikunarmenn skóganna, sem margar sögur
hafa verið sagðar af og ekki allar hressandi I hugum
barna og kvenna, taldir með vörgunum. Þar á ofan voru
svo góðar dýrategundir, ætilegar og sumar með
dýrmætum feldum. Enn betri veiðidýr en selir og rjúpur
á íslandi. Einn Vestur-íslendingur sagði við mig að
skógarnir hefðu verið fullir af kjöti og elgurinn með
hornin sín hefði verið kallaður kjötfjall.
En þar sem Indiánarnir voru innflytjendum flestra
landa óttalegir í augum, reyndist íslendingum allt annað.
Kannski hafa þeir lifað af veturinn alræmda vegna
hjálpar Indíána í raun?
Einn þeirra er sérstaklega nafngreindur, Ramasy.
Þennan vitnisburð fær hann hjá Guttormi J.
Guttormssyni, sem kynntist honum ungur öldruðum eða
miðaldra; „Hann var ekki einasta sá fallegasti Indíáni,
sem ég hef séð, heldur einn af íturvöxnustu og fegurstu
mönnum, sem ég hef séð.“ Hann var lika listamaður i
höndum og til veiða. Höfðingi i lund og hjálpsamur
íslendingum, alltaf glaður og reifur, góður og gjöfull á
báðar hendur mat, einkum kjöt. Hann bar harm sinn, er
hann missti konu og börn úr bólunni, með þvílíkri
stillingu að öðrum gekk betur en ella að gera slíkt hið
sama. Ramasy þurfti ekki annað en líta á sitt fólk, er
tilburði sýndi að áreita innflytjendurna. Úr þeim varð þá
ekkert. Hann var þeirra höfðingi. Ekki nema von að
sumir þeirra litu tslendinga óhýru auga. Yfir það var
Ramasy hafinn. Þess vegna varð íslendingum og
Indíánum vel til vina. Reyndar veit ég ekki alveg hvort
kynni íslendinga við Ramasy hafa strax hafist fyrri
veturinn ógleymanlega. Þó er það liklegt, því í
Nýja-Islandi missir Ramsay konuna og börn sín úr
bólunni 1876-1877. Einhvers staðar nærri hafa þau því
verið veturinn 1875—1876.
Alltaf hefur mér fundist fjarska raunalegt við
landnámið í Nýja-Islandi að það skyldi hefjast á hausti en
ekki vori. Sú ráðstöfun Kanadastjórnar og
trúnaðarmanna vesturfaranng er svo furðuleg að engu
tali tekur. Annars verður ekki annað séð en landið hafi
verið ver valið og býsna vel við hæfi þeirra sem dreymdi
um bújarðir með heyskap og bithaga og hlunnindum á
borð við það sem þeir þekktu best í Eyjafirði og
Þingeyjarsýslu. Þarna voru þeir við sjó og vötn því
Winnipegvatn er eins og innhaf. Og vordýrð er
auðsjáanlega stórkostleg, og hefur þó verið enn meiri
áður meðan allt moraði i fugli og krökkt var af fiski. Það
má allsstaðar lesa út úr landslagi og linum.
Þegar við flækingar tókum upp dollaraveskin til að
borga Sveini aftók hann með öllu að taka við nema svo
sem vel hálfu gjaldi. Þetta er nóg fyrir ykkur að borga,
sagði hann og gaf til baka kaldur og ákveðinn. Ekki
finnst mér að hann hafi sannað það að Ameríkumaðurinn
sé alltaf að féfletta aðra i viðskiptum þegar hann getur.
Og af því ég er ágjarn og vil heldur ábatast á öðrum en
láta þá ábatast á mér, mun ég biðja Svein Þórðarson
atvinnuökumann á Gimli að aka mér næst þegar ég kem
vestur, ella bið ég engan.
Eftir á
aðhyggja
Guttormur J. Guttormsson, bóndi í Nýja-Islandi,
hrósaði St. G. St. fyrir kvæði i bréfi og sagði: „Mikið hnoð
er þetta, ekki af bulli, heldur gulli. Hvar hefurðu lært
málið maður?“
Svona er hægt að koma manni skemmtilega á óvart með
tveim orðum á eftir fjórum um hnoð.
Þegar ég hélt frá Gimli áleiðis suður til
landnámsstöðva Sigriðar ömmu minnar, gat ég ekki að
því gert að hugsa um Nýja-Island og leit fyrstu
landnemanna þar að hamingju^ meira en um nokkurn
annan stað á jörðu og á himni — að undanteknu
Thomhill, heimahögum og Paradís i upphæðum.
Merkilegt land, Nýja-ísland, af sögunni og sjálfu sér.
Ögn skýrara en áður hefur það runnið upp I huganum
að engin Paradisarganga varð vesturförin 1874—1875
nábúum mínum frá íslandi, ef svo mætti að orði komast
um þá sem á undan fara spottakorn í tíma og rúmi. Annað
er að vita af hlutunum úti í þoku fjarlægðarinnar handan
hafs, jafnlengi og minnið hefur etjst, heldur en standa í
sporum manna og sama og sjá musteri vona þeirra hrynja
i rúst.
En svo ég spyrji svipað og Guttormur, og þó um ögn
annað: Hvaðan kom þeim herðan? Hvaðan
manndómurinn sem þeir fluttu vestur og færðu
fósturlandinu og aldrei verður heimtur til baka?
Mikið hefur þar saman safnast af ísiensku atgervi frá
Fjallkonunni komið beggja megin aldamóta. Svo sýnist
gróskan þar hafa verið mikil, að varla sæist högg á vatni,
þó þriðjungur færi úr sumum byggðarlögum og þar með
talsvert af mestu görpum sveitanna og efnið I marga aðra
Vesíur-tslendinga, sem gert hafa garðana fræga.
Ef svara ætti svo því hvaðan aldamótaliðinu kom
herðan, yrði að segja söguna frá Gamla-Sáttmála til
frostavetrarins ‘81 og mislingasum^rsins ‘82, róta upp I
leiðum stórubólu og svartadauða, rýna inn í Skaftárelda
og Móðu, ganga til fjárhúsa skurðarvorið ‘49 og bíta á
jaxlinn með beitarhúsamönnum í 1000 stórhríðum á
ísavetrum. Ennfremur að reyna að fara i föt og spor
bændakvenna í bjargarlausum búrum vetur eftir vetur,
og stíga á fley með Skúla fógeta og bregða sér með honum
til Hafnar í 14. ferð að tala við kónginn.
Einar sagði Benediktsson: „Kuldinn er handlæknir
Norðurlanda" og „allt sem krankt er og hímir á höm hann
hreinsa úr vegi og blæs í það dauðans anda“. Mikið er til
í þvi þó sá harkalegi læknir væri aldrei einn um það á
Garðarshólma að „grisja meira en nóg“. Helst er haldið
nú að sjaldan hafi íslendingar komist teljandi upp yfir
50—60 þúsund öldum saman vegna skorts á bjargræði. Af
þeirri ástæðu fyrst og fremst fylltu svo margir flokk
Ameríkufaranna 1873—1883, sem raun varð á, og næstu
árin. Þótt ekki væri í byrjun, er það nú viðurkennt og
rómað þar í landi, að þjóðablöndunni miklu hafi orðið
búbót fremur en hitt af tilkomu þessara eylendinga og er
öllum fagnaðarefni.
Einhvers staðar talar Guttormur um athafnamenn í
byggðarlagi sínu, harla umsvikamikla, fimm blöð og
rithöfunda marga, svo sem Jóhann M. Bjarnason,
Torfhildi Hólm og Gunnstein Eyjólfsson o.fl. Bætir svo
við: „Hér eru líka fáeinir asnar, enda væri ekki líft
annars.“
Þótt við færum nokkuð um þetta fallega byggðarlag,
fór mannlífið að mestu framhjá okkur, því rniður. Til