Lesbók Morgunblaðsins - 25.07.1976, Síða 3

dæmis kom ég hvergi auga á asna Guttorms og geta þeir
þó varla verið útdauðir með öllu. Verra var annað. Hvergi
hittum við Þingeying og var það þó okkar heitasta ósk,
því þetta er svo ríkt í blóðinu. Þó gátu þeir vel verið 100
lítið áberandi. Yfir það sem er lágvaxið og lúpulegt sést
manni gjarnan. Einkum þegar menn ferðast eins og flær
á skinni.
Vonandi eru minir menn þarna þó enn til, fáeinir
eins og asnarnir hjá Guttormi. Haft höfðum við spurnir
af einum heljarkarlisemorðrómurinntaldiíeinhverjum
tengslum við þingeysku. Af honum fór rausnarorð mikið,
bæði af búskap hans fyrr á árum og einstökum
handarvikum. Meðal annars hafði hann orðið fyrir því að
illur boli rak hann í gegn með hornum sínum. Og
skömmu seinna, er hann var gróinn sára sinna,
skaddaðist hann hroðalega er bifreiðar tvær rákust
saman á vegum úti, brotnaði og skarst. En ekkert bugar
eða beygir Valda bónda, segir orðrómurinn. Af tilviljun
komumst við heim á hlað hjá honum og taldist heppni.
Valdi sýndist sextugur en var sagður liðlega áratug
yngri en landnámið 100 ára. Gaman hefði verið að hjala
við dreng í hálfan mánuð um byggðarlagið. En því var nú
ekki alveg að heilsa vegna annríkis okkar en ekki hans.
Þessa bévaða Imyndunarríkis, sem allt hakkar I sig.
Lengstra orða bað hann okkur að fara ekki úr
Nýja-tslandi án þess að lfta inn á tveim eða þrem
bóndabæjum, sem hann tiltók. Þar væri hægt að sjá
búskap, sem um munaði, þó ekki væri það á sínum bæ.
Var hann kannski einn af Oss?
Ja, ekki var það nú alveg. Hann reyndist Skagfirðingur
I allar ættir fram, frá Djúpadal. Hins vegar átti hann
frændum að fagna á Húsavlk, sem einu sinni var I
Þingeyjarsýslu, Þór og Stefáni Péturssonum
útgerðarmönnum þar. Sá ég ekki betur en að dætur hans
tvær, fallegar hjúkrunarkonur, sem þarna voru
gestkomandi, væru mjög líkar þeim bræðrum. Nema
allan kvenlegan yndisþokka höfðu þær auðvitað umfram
þá.
Svona geta málefnin blandast. Kempumennið
Valdimar Stefánsson er sem sagt enginn Þingeyingur.
Borgarhólsbræður eru aftur á móti Skagfirðingar að
hálfu.
Vér Þingeyingar getum þvi ekki montað af Valda, né
hjúkrunarkonunum. Hins vegar gætu Skagfirðingar ver-
ið upp með sér af Húsvíkingnum.
Hálft um hálft lofaði ég Valda því að koma á
bóndabæina tvo, en sveik allt saman og íörast ég þess eins
og hver annar sakamaður.
Sagt er að mesta íslendingabyggð I Amoríku að tiltölu
sé enn I Nýja-íslandi, og að Göllum hafi fjölgaö þar mest
um leið og íslendingum fækkaði: Ht úr blöndun þeirra og
íslendinga koma fallegar stúlkur, sýndist mér. Eftir
piltunum tók ég ekkert. Það sakar heldur ei.
Hitt var verra að þurfa að fara úr þessu hugstæða
héraði án þess að sjá svo sem nokkuð nema yfirborðið. Ég
segi það alveg satt að mér var að verða byggðarlagið svo
hugleikið að ég kvaddi það með söknuði. Eftir að við
vorum þaðan farin fór ég að kynnast merkilegum
nöfnum, sem ég hafði ekki hugmynd um áður. Til dæmis
að taka vil ég nefna Árnasonar ættina, og lífskraft
hennar og léttlyndi.
Guðbjartur Gunnarsson myndaði hana allt um kring 31.
ágúst I Lesbókinni, og fylgdi grein, óvenjulega
skemmtilegt skrif.
Ættbogi sá, um 200 manns, er komin útaf eyfirskum
hjónum, sem vestur fluttu fyrir 92 árum, frá Villingadal.
Og lifa allir þeirra afkomendur nema 3.
Guðbjartur lýsir þar kræfum körlum og unglegum
kvenskörungum, er engan tíma hafa til að eidast, komnar
þó fast að níræðu. Segist hann þó ekki ná að hálfu utan
um kjarnann allan: Stórathafnamenn, háskólamenn,
embættismenn og leiðtoga af mörgum gerðum, skörunga
og kvenna-fegurð. Engin von heldur að einn maður geti
verið svo viðfeðmur.
Annars fæ ég lítið um þetta sagt frá eigin brjósti. Ég
apa bara eftir Guðbjarti og trúi honum eins og nýju neti
með fleira sem ég hef um þetta fólk heyrt. Það er meira
en gaman að kræfum körlum eins og Guðjóni á Espihóli.
Það er að þeim gagn svo mikið að byggðarlögin verða
að engu hverfi þeir úr sögu. Við prestinn sinn sagði hann
að sögn, er var að hálfhæla hinum fyrir hirðingu á
urtagerði, svo segjandi: „Hér áttu fallegan garð með
Guði, Guðjón minn, þó ekki sé hann alveg án illgresis."
„Hann er ekki sem verstur," svaraði bóndi, „en þú
hefðir átt að sjá hann I fyrra þegar Guð var einn með
hann.“
Að húmornum er heilsubót.
Þá fer ekki þessi athugasemd úr viðræðu þeirra
Guðbjarts framhjá marki:
„Það er enginn vandi að ala upp 10 börn. Þau læra að
skipta sér, gefa og taka. En það hlýtur að vera vandi að
ala upp eitt barn.“
Loks er það svo heilræðið, sem að vísu er ekki alveg
nýtt I heimi hér fremur en annað: „Breytið við aðra eins
og þið viljið að aðrir breyti við ykkur.“
Ef mannveran vildi og gæti orðið svo góð að hafa þessi
einföldu orð að „lampa fóta sinna", væri ekki amalegt að
lifa.
Ég bið fyrirgefningar á hnuplinu.
„Eg var
barinn.
Mér var
hrint”
Nokkur föng Halldörs Laxness
í upphaf Ljösvíkingsins.
Eiríkur Jönsson tök saman.
Þegar Halldór Laxness
festi söguna „um hinn
sorglega skáldsnillíng og
fegurðardýrkara Ólaf
Kárason Ljósvíkíng“ á
bækur, notfærði hann sér
dagbækur og ævisögubrot
„skálds nokkurs er lifði og
dó án þess flestir menn
yrðu varir við á árunum
1880 til 1916 á afskektum
stöðum á Vestfjörðum“.
(Halldór Laxness:
Gjörníngabók, Reykjavík
1959, bls. 42—43. Úr:
Bókin um skáldsnillíng-
inn.) Þetta skáld var
Magnús (Hjaltason)
Magnússon (6. ág. 1873 —
30. des. 1916.) Dagbækur
hans (með ævisögu) eru
varðveittar í Landsbóka-
safni íslands. (Lbs. 2216 —
2238, 4 to). Ævisögubrotið
nefnist: „Æfisaga
Magnúsar Hjaltasonar.
Rituð af sjálfum honum.
Byrjuð á Suðureyri í Súg-
andafirði, 12. Janúar
1914.“
Þegar heildarútgáfa bók-
anna um Ljósvíkinginn
kom út árió 1955 gaf
skáldið verkinu nafnið
Heimsljós. Vera má að
Halldór Laxness hafi tekið
þetta heiti úr eftirfarandi
ljóðlínu kvæðisins Söknuð-
ur eftir Jónas Hallgríms-
son: „Hnigið er heims-
ljós.“
Hér á eftir verða sýnd
nokkur dæmi um tengsl á
milli upphafs bókarinnar
Ljós heimsins (í heildarút-
gáfunni nefnist sá hluti
verksins: Kraftbirtíngar-
hljómur guðdómsins), og
ævisögubrotsins (Lbs.
2238, 4to). Tilvitnanir í
ævisögubrotið verða
merktar M.H.M., en til-
vitnanir í Ljós heimsins
eru í 2. útgáfu 1938 og
merktar L. h.
I.
„Til dæmis má geta þess um
fólsku Jóhannesar, að hann henti
fullum aski af heitum graut, ofan
yfir móður sína, þegar hún var að
ganga ofan stigann, þótti honum
grauturinn of heitur." (M.H.M.,
bls. 15—16.)
„Til dæmis kastaði eldri bróðir-
inn Nasi, fjáreigandi og útgerðar-
maður, fullri skál yfir móður sína,
Kamarillu húsfreyju, þegar hún
var að gánga niður stigann eitt
kvöld;.“ (L.h., bls. 6)
II.
„Opt lék Jóhannes sér að því að
taka mig upp á eyrunum svo og að
klípa mig I eyrnasneplana.
Einusinni er hann var að því,
sagði fóstra mín við hann. „Vertu
ekki að því.“ Jóh. svaraði: „Nú
fyrir hverju? Það er gaman að
vita hvað hann þolir.“ (M.H.M.,
bls. 17.)
„En þegar yngri bróðirinn Júst,
sem sömuleiðis var fjáreigandi og
útgerðarmaður, lék sér að því að
taka hann upp á eyrunum. af því
það var svo gaman að vita hvað
elsku vinurinn þyldi, þá kom
honum það við, þvi miður." (L.h.,
bls. 6)
III.
„Töluvert af silungi gekk I
Hestá. Synir fóstru minnar fengu
dálitið, á þann hátt að þeir skáru
holur I fljótsbakkana og seildust
svo i silunginn. Net voru engin til.
Það var eitt sem þeir bræður
hræddu mig með: að þeir köstuðu
á mig silung, hálf-lifandi eða
dauðum, og sögðu að hann biti
mig, en ég varð dauðhræddur og
þorði ekki að snerta hann. Svo
lugu þeir að mér að þeir ötluðu að
láta silung I tréfötugarm, sem var
á baðstofugólfinu, svo hann gæti
stokkið á mig I myrkrinu og bitið
mig. Þvi var það þegar fóstra mín
var að skammta I búrinu kvöld-
matinn og ég ætlaði ofan til
hennar, að ég var sem milli heims
og helju er dimmt var orðið.
Þegar ég var kominn ofan I stig-
ann, gullu óþokkarnir við:
„Passaðu þig nú, nú kemur
silungurinn úr spöndunni og
bítur þig — varaðu þig nú er hann
að sprikla." Ég hrökk saman i
kuðung og hljóp aftur upp á lopt.
Kristín Vigfúsdóttir ansaði þá
stundum til og sagði: „Þeir eru að
skrökva að þér, þér er óhætt að
fara.“ Ég vissi ekki hverjum ég
átti að trúa.“ (M.H.M., bls.
16—17.)
„Þeir skáru holur I fljótsbakk-
ann inni i dalnum að vori til, og
seildust þar í silúng, köstuðu síð-
an lifandi urriða á dreinginn, sem
vappaði grandalaus I kríng, og
sögðú: Hann bitur. Þá varó hann
mjög hræddur. Þá þótti þeim
mjög gaman. Um kvöldið létu þeir
silúngsfjanda i tréfötugarm rétt
hjá rúminu hans. Honum fanst
djöfullinn vera í fötunni. Um
kvöldið ætlaði hann að læðast nið-
ur, í dauðans ángist, og flýa á
náðir fóstru sinnar, þá sögðu þeir:
Nú stökkur silúngurinn úr spönd-
unni og bítur.
Þeir eru að skrökva að þér,
sagði húskonan Karitas, móðir
Kristjönu vinnumeyar.
Þá vissi dreingurinn ekki hverj-
um hann átti að trúa.“ (L.h., bls.
6.)
IV.
„Kristín var skrítin i lund, ...
þó hún stundumværi mérheldur
hlý þegar enginn heyrði til, þá var
hún á móti mér þegar aðrir
heyrðu til, ... Og eins var Jónína
dóttir hennar.“ (M.H.M., bls. 14.)
„Þær voru aldrei mjög vondar
við hann þegar einginn heyrði
til.“ (L.h., bls. 8.)
V.
„Á vetrum var opt spað til nóns
—.“ „í kvöldskatt var opt kássa
(vatnsgrautur) og súr, og lunga-
biti og þessháttar niðri í —.“
„Stundum á kvöldin var bara súr
ogmjólk.“ (M.H.M.. bls. 49.)
„Það var saltsoðníng i nónmat,
og á kvöldin kássa og súr og
lúngabiti niðrí; stundum á kvöld-
in var bara súr og mjólk.“ (L.h.,
bls. 8.)
VI.
„Kristjana dóttir fóstru rninnar
kenndi mér að stafa í Stafrófs-
kveri ... en eigi veit ég höfund
þess, enda titilblaðið rifið burt og
kverið allt ræfilslegt.“ (M.H.M.,
bls. 19—20.)
„Magnína heimasæta kendi
honum aó lesa, það voru til rytjur
af starfrófskveri." (L.h., bls. 8.)
VII.
„Um þennan tíma voru til i
Efrihúsum Þjóðsögur Jóns Árna-
sonar og íslenzk æfintýri; gagnlas
ég þær bækur og þótti afarvænt
um þær. Felsenborgarsögur voru
líkatil, . . .“ (M.H.M., bls. 22.)
„Hann las þjóðsögurnar átta
ára gamall og smásögur Péturs,
Framhald á bls. 14