Lesbók Morgunblaðsins - 25.07.1976, Blaðsíða 11

Aldamótakynslóðin er nú að syngja sitt seinasta
vers. Þjóðhættir 19. aldar hafa þegar verið lagðir fyrir
róða að miklu leyti, og margt af því, sem þá bar við f
daglegu lífi, þykir nú bæði svo fáránlegt og ótrúlegt,
að nútfminn telur það einberan hégðma, sem ekki sé
neitt mark á takandi og þess vegna bezt komið f
glatkistunni.
Þar á meðal er sú fyrsta fræðsla sem börn fengu þá í
lffsins skóla. En þeir, sem miklast af breyttri menn-
ingu, mættu þó muna, að á þeim árum var grundvöll-
urinn að henni lagður. Ég á hér ekki við verklega
menningu, heldur hina andlegu menningu, sem þá
var ráðandi f uppeldi barna og reyndi að gera þeim
skiljanlegt hvar þau væri á vegi stödd og hvers lífið
myndi krefjast af þeim. Þá voru engir barnaskólar í
sveitum landsins. Fræðsluna urðu börnin að fá hjá
hcimiiisfólkinu, sem engrar menntunar hafði heldur
notið, en hafði orðið að læra allt f skóla Iffsins.
Menning fólksins stóð að iniklu leyti á gömlum merg,
arfgengri þjóðtrú.
Menn verða að gæta þess, að þjóðtrúin er ekki tómar
hégiljur. Hún er samsafn af reynslu kynslóðanna um
aldir. Hún geymir jafnt hin dýpstu sannindi sem
fmyndanir og hugarflug. Hún er samsafn af skáldskap
og hyggindum, sem f hag koma. Og sem námsgrcin
fyrir nýja kynslóð varð hún f munni þeirra, sem með
kunnu að fara, bæði þekking og siðalærdómur. Rétti-
lega túlkuð kenndi hún aga, varúðir og hvöt til
manndóms.
Hér skal nú reynt að draga upp einhliða mynd af
því, hvernig þjóðtrúnni var beitt til þess að vitka börn
á ofanverðri 19. öld. Þar bar mikið á varúðum: „Þú
mátt ekki ...“ kvað sffellt við í eyrum barnanna, en
svo var það einnig útskýrt, hvers vegna þetta mætti
ekki, og þar kom fræðslan og þekkingin, sem innræta
skyldi æskulýðnum.
Eg ætla að byrja á siðfræðinni, þvf að kjarninn í
siðspeki aldarinnar var þessi: „Eins og þú sáir, svo
muntu upp skera.“ Hver breytni mannsins varð hon-
um afdrifarfk, þvf að alla ævi var hann að uppskera
laun hcnnar, góð eða ill, eftir þvf sem til var stofnað.
Mannúðarleysi leiddi t.d. til ævilangrar ógæfu, og til
þess að brýna það fyrir börnunum var sagt við þau:
— Þú mátt aldrei misþyrma neinni lifandi veru.
Þú mátt aldrei steypa undan smáfuglum, grátittl-
ingum, steinklöppum, maríuerlum, sólskrfkjum, mús-
arrindlum eða sundhönum, og aldrei máttu sundra
hreiðrum þeirra.
Þú mátt aldrei elta uppi mýs f haga og deyða þær, og
þú mátt ekki hrófla við holum þeirra þar sem þær
geyma vetrarforða sinn. Og þú mátt aldrei slfta niður
dordingulsvef né kóngulóarvef. Ef þú gerir eitthvað
af þessu, þá mun ógæfan elta þig ævilangt.
Þessi kenning hafði áreiðanlega mikil áhrif. Ég
minnist miðaldra bónda, sem aldrci liafði tekið mó-
fuglsegg á ævi sinni. En f vorgöngum rakst hann á
lóuhreiður fram í heiði. t því voru fjögur egg. Hann
tók þau af einhverri rælni og hnýtti vasaklúti sfnum
V___________________________________________________
utan um þau. Þegar heim kom lagði hann eggin á
réttarvegg, en er hann ætlaði að taka þau nokkru
seinna, voru þau mölbrotin. Einhver kind hafði stokk-
ið upp á réttarvegginn og traðkað á þeim. Bónda
hnykkti mjög við og hann hóf upp raunatölu: „Mikill
dæmalaus ógæfugepill get ég verið. Ég ræni lóuna og
veld henni sárustu hjartasorg sem til er. Og hvað hefi
ég upp úr þvf? Hér liggja eggin f einni kássu sem
talandi tákn um, að mér skuli hefnast fyrir þetta."
Börn voru hrædd á ýmsum dularfullum verum, svo
sem huldufólki, karlinum undir klöppinni, Grýlu og
Leppalúða, Þorgeirsbola, tröllum, útilegumönnum,
urðarköttum, skofffni, skuggabaldri, finngálkni,
nykrum, galdraflugum, skeljaskrfmslum o.fl. Þetta
hyski var alls staðar og sat um að ná í óþekk börn og
leiðinleg. En það gat aldrei náð í góð börn. Þess vegna
var um að gera fyrir börnin að vanda ráð sitt svo, að
illþýðið næði ekki í þau. Sögur um þetta voru prentað-
ar f bókum og stundum lesnar til áréttingar, svo að
börnin tryði betur. Fólkið leit á þetta sem dæmisögur
til eftirbreytni, og þess vegna voru allar furðuverur
þjóðtrúarinnar notaðar til þess að brýna fyrir börnum
gott siðferði. Hér var ekki verið að hræða börnin að
ófyrirsynju, heldur var þetta liður f þeim heimilisaga,
sem miðaði að því að ala upp siðprúð börn. Þann
tilgang hafði þetta einnig, að fæla börn frá þvf að fara
langt frá bæ, því að illþýðið hafðist einkum við utan
garða.
Öll börn þrá að verða stór. En ef svo átti að fara,
urðu þau sjálf að gæta margs konar varúðar. Full-
orðna fólkið sagði:
— Þú mátt aldrei éta krít, því að þá stækkar þú ekki
meira. Eins fer ef þú klippir brauðið þitt með skær-
um. Ekki máttu heldur kveða yfir mat þfnum eða
syngja, þá stöðvast vöxturinn. Aldrei máttu skríða út
um glugga, nema þú komir þegar inn um hann aftur;
ef þú skríður út um glugga og kemur svo inn um
bæjardyr, þá stækkar þú ekki framar. (Þetta er sýni-
lega sagt til þess að venja börn af þeim óvana að fara
út um glugga, þvf að það gat verið hættulegt).
Tmsar aðrar lífsreglur voru börnum lagðar, og ef
börnin hlýddu þeim ekki, vakti yfir þeim hefndin
„hyggjuköld og langrækin“:
Þú mátt aldrei kasta grjóti né sveifla priki kringunt
þig, því vel má vera að álfar eða álfabörn veröi fyrir,
því að enginn veit hvað f loftinu býr. Og álfar fyrir-
gefa aldrei mótgjörðir.
Þú mátt aldrei brjóta sauðarlegg, því að þá verðurðu
óheppinn með allar þfnar kindur.
Þú mátt aldrei slfta húsheigul (gras, sem vex inn
um glugga), þvf að þá deyr einhver þér náskyldur.
Þú mátt aldrei ganga aftur á bak, því að þá gcng-
urðu móðir þfna niður f jörðina. (Margir krakkar
höföu þann ávana að ganga aftur á bak, en það gat
orðið hættulegur leikur, þau gátu hrapað í gjár, eða
gengið fram af háum klettum og vatnsbökkum).
Þú mátt aldrei blóta eða skrökva, þvf að þá kemur
svartur blettur á tunguna og hann fer aldrci af.
Þú mátt aldrei skrumskæla þig frammi fyrir spegli,
þvf að þá verður andlitið skrumskælt alla ævi.
Þú mátt aldrei éta neitt, sem hundur hefir komizt í,
og ekki éta úr íláti, sem hundur hefir sleikt. Ef þú
gerir það, færðu náristil. Hann byrjar með krefðu á
kvfðarholinu og svo verða úr þvf þéttar, vessandi
bólur og þetta teygist út til beggja Jiliða og leitast við
að ná ná saman á bakinu. Takist þeim það, deyrðu
samstundis.
Þú mátt aldrei kvelja ljós með þvf að smáslökkva
það, þvf að þá færðu erfiðan dauðdaga. Ekki máttu
heldur veifa logandi kvisti eða spýtu, þvf að þá
pissarðu undir. (Þetta hefir verið varúð gegn elds-
voða).
Þegar þú missir barnstennurnar máttu ekki fleygja
þeim, hcldur áttu að stinga þeim í veggjarholu, þvf að
annars tekurðu aldrei fullorðinstennur. (Líklega hef-
ir þessi varúð verið komin frá trúarbrögðunum, sem
segja að allt af manninum eigi að hverfa aftur til
moldarinnar, og Hallgrfmur Pétursson segir að guð
vill ei að týnist bein né brotni. En vegna þessa siðar
hefir eflaust verið aragrúi af barnstönnum f göngum
allra gömlu torfbæjanna).
Ein varúð var þessi: Þú mátt aldrei sitja á bæjar-
þröskuldi, þvf að þá hænir þú að þér drauga og illa
anda.
Fyrsta sjálfsbjargarviðleitni hvers barns er að
koma öllu f munninn. Undir eins og það hcfir fengið
nokkra handastjórn, þá treður það upp í sig öllu, er
það nær til. Þetta gat vcrið hættulegt, því að ekki er
allt matur sem f magann kemur. Vegna þessarar
ástríðu gátu börn farið sér að voða, bæði úti og inni. í
ríki náttúrunnar er margt, sem ekki er hollt fyrir
börn. Girnileg blóm og fagrar jurtir geta geymt í sér
eitur, og svo er bit margra skorkvikinda baneitrað.
Fjögurra ára barn vandist á að éta sand. Móðir þess
var hrædd við þetta og var mikið um það talað. Þá
heyrði ég gamlan karl segja af kaldri glettni: „Hvað
ætli það geri krökkum til þótt þau éti sand. Gæsirnar
éta sand og ekki verður þeim bumbult af þvf.“ Þá
sagði faðir barnsins: „Já, en sandurinn er morandi af
ormum og pöddum.“ Þetta heyrði barnið og það varð
því nóg lækning, vegna þess að það óttaðist orma og
pöddur.
Lítill kútur sofnaði f hlaðbrekku og hafði sóleyja-
beð undir höfðinu. Hann vaknaði við mikinn sviða í
kinninni, sóleyjarnar höfðu brennt hann. „Nú er
slæmt að eiga ekki hráar kartöflur til að leggja við
brunann." sagði mamma hans. Hún tók það ráð að
bera fótafeiti á kinnina og strá hreinni viðarösku vfir
og batt sfðan strút yfir höfuðið. Með strútinn varð
drengur að dúsa nokkra daga og líkaði ekki vel. en það
var notað öðrum börnum til viðvörunar.
A þessum slóðum spratt mikið af allskonar svepp-
um. Börnum var bannað að snerta þá, vegna þess að
þeir væru eitraðir. Gorkúlur voru út um alla móa og
þær voru taldar banvænar. Á haustin höfðu þær misst
sinn skjannahvíta lit og voru orðnar að brúnum
belgjum og kölluðust þá ffsisveppir (annars staðar
kerlingareldur). Þessir belgir voru fullir af þornuð-
um grókornum og væri þeir sprnegdir, þá kom stórefl-
is rykgusa úr þeim. Ef þetta lenti í augu barnanna.
var sagt að þau yrðu blind. (Ekki veit ég hyort þetta er
rétt, en það var sagt til þess að börn væri ekki að leika
sér að því að sprengja þessa belgi).
Þá voru og skordýrin viðsjál, einkum randaflugan
(hunangsflugan), sem sat um að stinga fólk með
eitruðum broddi. Börn voru yfirleitt logandi hrædd
við þær. (Eitt haust fann ég hunangsfluguhreiður í
þúfuholu. Það var stór og kyrfileg dyngja úr mosa, á
borð við spörfuglshreiður. 1 þvf miðju var kleggi af
vaxhylkjum, sem flugurnar höfðu hnoðað og lfmt
saman. Á sumum voru göt og sá ég að hunang var í
þeim, en önnur voru lokuð. Ég tók kleggjann og fór
með hann heim og fékk miklar ávítur fyrir að ræna
flugurnar búi sfnu og vetrarforða, sem þær hefði
safnað með miklum dugnaði. Hvernig mundi mér
þykja ef einhver rændi heimili okkar?
Vinnukona heima fór til grasa á hverju sumri
meðan björt var nótt. Einu sinni fékk ég að fara með
hcnni, 7—8 ára gantall, og það var ntikil fræðsluför
fyrir mig.
Fyrst fræddi hún ntig um fjallagrösin, þessa bless-
uðu blaðlausu jurt, sent hafði haldið lffi f fólkiuu
þegar hallæri voru verst. Hún sagði að þýðingarlaust
væri fyrir okkur að leggja á stað fyrr en um miðnætti,
ekkert vit væri í þvf að grasa fyrr en uppslátturinn
væri kominn. Uppsláttur þýddi f munni hennar