Lesbók Morgunblaðsins - 05.09.1976, Blaðsíða 9

Einan bar mig að garði á
Króknum á geislandi fögru
síðdegi; einn lallaði ég með
myndavél og tösku utan af
flugvelli, sem nánast er við
bæjarvegginn og einn fékk ég
inni í herbergi úti í bæ, því
það var eigi rúm í gistihúsinu
eins og segir í kunnum pistli.
Skrýtið að vera allt í einu
kominn þarna undir Nafirnar
og sólskinið og hitinn eins og
suður í löndum. Ég sá strax
að fólkið hefur það gott eins
og sagt er; sá velmegunar-
króka á bílunum, ágætar
gardínur fyrir gluggum, ný-
byggð hús og sælleg börn.
Hvers er hægt að óska sér
frekar?
En mér fór líkt og Matthí-
asi forðum, þegar hann orti
þjóðsöng Skagfirðinga og
vissi ekki, hvar standa skyldi.
Leiðin lá af Kirkjutorginu,
sem er nafli Króksins,upp eft-
ir Kirkjuklaufinni, sem heitir
víst einhverju fínu nafni nú
orðið. En það var svo flatt að
ég gleymdi því undir eins.
Þaðan nær maður stígnum,
sem liggur skásneiðing upp
Nafirnar, allar götur upp að
kirkjugarði. Jóhannes Geir
hefur gert eftirminnilegt skil-
irí af líkfylgd á leið upp eftir
stígnum; þann veg voru
Króksarar bornir til hinstu
hvílu fyrr meir, þegar bílaöld
var enn ókomin.
Nafirnar eru gamall sjávarkambur
eftir því sem fróðir menn segja;
brekkan snarbrött og litt gróin um
það leyti er Krókurinn fór að byggj-
ast. Nú má hins vegar svo heita, að
Nafirnar séu grænar ásýndum og
hugsjónaskógur er þar í uppsiglingu,
En þarna af brúninni verður dýrlegt
útsýni yfir plássið, fjörðinn og fjall-
lendið fyrir handan. Reyndar rúmast
bærinn ekki lengur á rimanum undir
Nöfum. Ný hverfi teygja sig suður um
hliðar, þaðan kveða við hamarshögg í
lognværunni og þar byggja menn hús
sín á berum melum. En útsýnið er
mikið og fagurt og kostar ekki neitt
Það hef ég eftir fróðum og áreiðan-
legum mönnum eins og Kristmundi í
Sjávarborg, að upphaf byggðar á
Króknum hafi orðið með þeim hætti,
að Árni nokkur, sem kallaður var
„vert", byggði torfkofa ekki fjarri þvi
sem það fræga hús, Villa Nova,
stendur nú. Vertinn var annars lærður
járnsmiður, en hafði veitingasölu þó
engin byggð væri fyrir á staðnum;
seldi bjór og brennivín, kaffi og gist-
ingu. Meira að segja hafði verið sukk-
samt eftir að vertinn færði út kvíarnar
og byggði það hús, sem enn stendur
Þá skemmtu menn sér við fyllirí og
slagsmál. Þau mannamót, sem þarna
urðu, hafa að sjálfsögðu helgast af
lendingarskilyrðupum. Spekúlantar
svonefndir lögðust þarna að og verzl-
uðu af sjó.
Sem sagt; í rúmlega öld hefur
mannlíf þróast og blómstrað undir
Nöfum. Og nú er risinn fallegur bær
með rauðum og gulum og brúnum
litum, þar sem hörpusilkið rignir af á
þremur árum og allt verður með
nýjum lit, þegar maður kemur þar
næst.
Mest bygginga er sjúkrahúsið,
greinilega af Sigvalda Thordarsonar-
kyninu og sómir sér vel. Skammt
þaðan getur að lita glæsilegustu kart-
öflugeymslu landsins í byggingu og
búið að grafa hana að verulegu leyti
inn í brekkuna ems og hefðin býður.
En viti menn; kartöflugeymslan á víst
að vera heimavist fyrir börn og eng-
inn veit nema arkitektinn, hvers-
vegna afturendi þessa húss er bezt
geymdur neðanjarðar.
En neðar og norðar er verið að
byggja blokkir. Kannski er það fráleit
grilla, en mér finnst það undarleg
ósköp að eiga heima á Króknum í öllu
þessu víðfeðmi —• og búa I blokk.
Flestir hafa samt byggt yfir sig einbýl-
ishús og þau eru yfirleitt snotur og
fallega frá gengin.
Um þessar mundir eru eitthvað
nálægt 1800 manns á Sauðárkróki
og bærinn hefur vaxið mjög hratt.
Gamalgrónir Króksarar eiga fullt í
fangi með að þekkja alla nú orðið; þó
þekkja menn hver annan af afspurn
eins og gengur. Þeir hafa lengi verið
húmoristar á Króknum og kunna
flestum framar að velja mönnum
Eitt af gömlu, virðulegu húsunum við ASalgötu. Vinstra megin við það sést I Hótel Mælifell Kaffihlé á bryggjunni.
Gisli Sigurðsson
Einskonar sœlu-
vika á Króknum
hnyttileg viðurnefni. Sumir segja að
Norðlendingar eigi bágt með að skilja
þann húmor, sem ekki er á kostnað
neins og alveg græskulaus. Menn
brosa víst ekki einusinni út í annað að
þesskonar danskættaðri gamansemi,
en þeir fá glampa i augun, þegar
minnst er á Gvend snemmbæra og
Aflabrest. Sá síðarnefndi var „að
sunnan" og barst norður þangað í
þann mund er síldin var að syngja sitt
síðasta vers. Hann setti upp miklar
söltunargræjur, en síðan leið og beið
og engin sást sídin. Þarmeð var nafn-
giftin tryggð og nafnið festist svo við
manninn, að sumir bæjarbúar höfðu
aldrei heyrt hans rétta nafn.
Gamansemi af þessu tagi tiðkast
víða í bæjum og telst ekki dæmigerð
fyrir Sauðárkrók. Hitt kynni að vera
einstætt, hversu margir listamenn
hafa átt sinn uppruna undir Nöfum
og búið þar um lengri eða skemmri
tíma. Samtals man ég eftir 20 lista-
mönnum, sem annaðhvort eru fæddir
þar og uppaldir, eða þá að þeir
hafa flutzt að og búið á Króknum um
skeið. Fyrst skal frægan telja Jón
Stefánsson listmálara, Eyþór Stefáns-
son tónskáld, sem búið hefur á
Króknum alla sina ævi, Guðrúnu
skáld frá Lundi, sem bjó þar á efri
árum, Jón Björnsson tónskáld frá
Hafsteinsstöðum, Öldu Möller leik-
konu, sem fædd var á Króknum og
Helga Hálfdanarson þýðanda, sem
fluttist kornungur á Krókinn og ólst
þar upp, og sama gildir um Sigurð
Sigurðsson listmálara. Ennfremureru
fædd og uppalin á Króknum, Hannes
Pétursson skáld, Snorri Sveinn Frið-
riksson, Hrólfur Sigurðsson og Jó-
hannes Geir, listmálarar, Friðbjörn G.
Jónsson söngvari og Snæbjörg Snæ-
bjarnardóttir söngkona. Stefán ís-
landi var f sinni barnæsku á Krókn-
um; þar heyrði hann fyrst sungið og
leikið. Ennfremur áttu þau heima á
Króknum Pétur Sigurðsson tónskáld,
Ólina Jónasdóttir rithöfundur og ekki
má gleyma þeim Gísla Ólafssyni frá
Eiríksstöðum, sem náði því marki að
fá listamannalaun og ísleifi hagyrð-
ingi Gislasyni. Nýlega aðfluttirá Krók-
inn eru þeir Elías Halldórsson listmál-
ari og raunar staðarmálari sem stend-
ur og Guðmundur skáld Halldórsson
frá Bergstöðum. Nú hef ég áreiðan-
lega gleymt einhverjum, en það verð-
ur þá leiðrétt og haft sem sannara
reynist.
Dönskum kaupmönnum hefur ekki
verið hátt lof haldið að jafnaði, en á
Króknum verzluðu fínir menn, sem
fluttu með sér útlendan kúltúr og
reyndu að gróðursetja hann. Þeir
byggðu sér að vísu íbúðarhús, sem
voru eins og konungshallir i saman-
burði við húsnæði þurrabúðarfólks-
ins. En þeir voru ekki uppi á stalli þar
fyrir. Leiklist er næstum því jafngöm-
ul byggðinni og veitti ekki af að gera
sér eitthva- til hressingar og upplyft-
ingar í árvissu atvinnuleysi vetrarins.
Þá gat orðið þröngt i búi og mikið
fátæki hjá því fólki, sem kannski hafði
garðholu, eina kú og þá igripavinnu,
sem gafst.
Meðal þessa þurrabúðarfólks voru
foreldrar Stefáns íslandi og hefur
Indriði G. Þorsteinsson lýst eftir-
minnilega harðvítugri lifsbaráttu
þessa fólks og gleðinni yfir því smáa,
sem þó lýsti upp gráan hversdagsleik-
ann: Árvisst gleðiefni var jólaskipið;
um það segir Indriði svo:
„Og svo gerðist það á hverjum vetri
að jólaskipið kom. Einn morgunn var
það kannski lagzt við vestar skammt
frá landi. Innan tiðar voru búðirnar
orðnar fullar af glitrandi varningi,
sem hæfði að hafa á boðstólum fyrir
hver jól. Það var skipað upp ávöxtum
frá fjörrum lönaum; rúsínum, gráfíkj-
um, eplum og appelsínum. í kyrru
veðri heyrðist skröltið i skipsvindun-
um i land, þegar kössunum var lyft úr
iðrum skipsins og þeir síðan látnir
siga niður í uppskipunarbátana. Stef-
án átti ekki von á mikilli hlutdeild i
varningi búðanna. Það voru aldrei
nein tök á því á hans heimili að eyða i
dýrar og innfluttar jólagjafir. . . . En
við uppskipun gat komið fyrir að
kassi brotnaði, og þá borgaði sig að
bíða eftir því að uppskipunarbátarnir
legðu að bryggjunni hans Kristjáns
Gíslasonar. Strákarnir sáu jafnvel áð-
ur en lagzt var upp að hvort eitthvað
hafði fallið úr brotnum kassa. Það
sást á úttroðnum vösum uppskip-
unarkarlanna. Þannig komu jólin til
þurrabúðarbarnanna á Króknum. Þau
komu beint upp úr vösum þögulla og
handtakagóðra verkamanna, sem
vissu að bragðlaukarnir byrjuðu að
starfa strax og fréttist til skipsins.
Síðan hélt jólaskipið á brott og jólin
héldu innreið sína á heimilin, bæði
þau fátæklegu og ríkmannlegu. En
minningin um bragðið af ávöxtunum
helzt allt til næstu jóla. Það hefur
jafnvel haldizt fram á gamals aldur
þeirra, sem eitt sinn biðu ungir á
bryggjunni á Króknum eftir því að
kassi meðávöxtum brotnaði."
X
Nú, þegar allir hafa til hnífs og
skeiðr og vel það, er lagt í ýmislegt,
sem áður hefði þótt óþarfi og jafnvel
bruðl. Undir þann lið heyrir mynd-
skreytingin, sem Snorri Sveinn var
fenginn til að gera á sláturhúsið.
Formið er nálega abstrakt, en með
góðum vilja má þó sjá slangur af
stílfærðu sauðfé. Gamall Króksari
tjáði mér, að menn væru mjög lítið á
eitt sáttir um þessa myndskreytingu
og væri þess gjarnan getið ! leiðinni,
að þarna hefðu þeir hent peningum
— „og líklega ekki smáræði".
Tilþrif af þessu tagi ku samt flokk-
ast undir menninguna og sama er að
segja um styttuna þá hina miklu, sem
varla fer framhjá neinum á miðju
Faxatorgi. Ragnar Kjartansson hefur
gert þessa mynd og unnið í epoxy,
sem hvorki molnar né ryðgar og fær
ekki einu sinni á sig virðulega spans-
grænutauma eins og styttan af Jóni á
Austurvelli. Hér er ugglaust tákn-
mynd af skagfirska hestinum, en
nokkuð er hann háfættari en þau
hross, sem séð verða meðfram veg-
um; enda telja glöggir hestamenn
vafasamt að hann sé af Svaðastaða-
kyni eða þeim hrossaættum öðrum,
sem kunnastar eru.
Það var samt vel til fundið hjá
Króksurum að minnast hestsins á
þennan hátt og styttan er bæjarprýði.
Aftanvið hana og upp við Nafirnar er
áþreifanleg sönnun um nálægð
hestamennskunnar: Sex bursta hest-
hús, allmjög komið til ára sinna, en
fer þó vel á sínum stað. Aftan við
hrossið voru plön um að reisa nýtt og
glæsilegt félagsheimili og Jón
Haraldsson af Veðramótaætt búin að
teikna það. Einhver óeining hefur þó
orðið um málið og fyrsta skóflustung-
an ótekin enn. En á meðan haldæ hvert-
sóleyjarnar áfram að blómstra og
gleðja augað.
Faxatorg er ímynd nýja timans á
Króknum; þar rís Búnaðarbankahúsið
i nýtizku frystikistustíl — og dugði
ekkert minna en marmari á tröpp-
urnar þar. Siðan Safnahúsið, sem er
lika i fúnkis en ágætt hús til sins
brúks. Þar voru tveir skagfirskir
fræðaþulir að fletta gulnuðum skjöl-
um: Stefán á Höskuldsstöðum og
Kristmundur á Sjávarborg . Ená neðri
hæðinni er glæsilegur sýningarsalur
og engir vondir menn i nefnd til að
gera menn afturreka með skilirýin.
Sýsluhesthúsið er eitt af þvi fáa í
nánd við Faxatorg, sem minnir á fyrri
tið Það ætti að fá að standa eins og
það er og kannski mætti með tíman-
um setja þar upp bjórkrá. Vonandi
verður það sem fyrst til þess að
Á bryggjunni: Vindan er dálitið ryðguð en hjólin snúast samt.
Það fræga hús Villa Nova, þar sem bömin fengu aðflengja kaupmanninn ð bolludaginn ár
Séð niður eftir Kirkjuklaufinni.
Sjá nœstu
síðu