Lesbók Morgunblaðsins - 10.10.1976, Blaðsíða 2

Ragnheiður
Viggósdóttir:
Af
Gróu
og
Höllu
Gengið í gömul spor
á Fellseyrinni
NiðurstaSan verður sú. a8 vi8 sýknum Höllu. . .
Kollafjörður, öðru nafni Fellshrepp-
ur, i Strandasýslu, er ein af allra
minnstu og fámennustu sveitum
landsins. Þar hafa lengst af verið 10
bæir í byggð, en voru flestir 1 5, séu
smákot talin með, sem farin voru í
eyði snemma á 1 8. öld.
Hlýlegt er þar og grösugt, renni-
sléttar, grænar eyrar þekja miðbik
sveitarinnar, þar þóttu góðar engjar,
næstum eins og tún. Þarna hafa lengi
búið mjög duglegir bændur og hafa
hinir fyrstu þeirra vafalaust verið írsk-
ir, því frábær finnst mér skoðun Árna
Óla á uppruna Kollafjarðanafnanna.
Fæstir landsmanna þekkja þessa litlu
sveit, hennar hefur að fáu verið getið
því þar hafa aldrei brotnað þær öldur
mannlífsins, sem alþjóð varða. Það
má því nærri furðu gegna, að tvær af
frægustu konum landsins skuli hafa
haft þar búsetu um eitthvert skeið
æfinnar. Önnur að vísu dálítið tvöföld
í roðinu og ekki alveg venjuleg kona,
en þó svo fræg að hvert mannsbarn í
landinu hefur kannast við hana í 125
ár. Frægð hinnar hefur staðið talsvert
lengur og báðar munu þær uppi
meðan íslenzk tunga er töluð, hver á
sinn hátt, enda áttu þær aldrei neitt
sameiginlegt, nema fátæktina og um-
komuleysið. Þessar konur eru Gróa á
Leiti og Halla eiginkona Fjalla-
Eyvindar. Það er kannske að bera í
bakkafullan lækinn, að skrifa meira
um þessar konur, en þegar hefur
verið gert, og vissulega óhugsandi að
bæta þar nokkuð um. En þegar mað-
ur hefur lengj velt fyrir sér einhverju
efni, er örðugt að fá það burt úr
huganum, nema helst að skrifa sig frá
þvi. Þessi gömlu, grónu spor um
Fellseyrar, hafa með einhverjum
hætti markast inn í vitund mína og nú
ætla ég að reyna að rekja mig frá
þeim.
Það er kunnara en frá þurfi að
segja, að Jón Thoroddsen hafði raun-
verulegar, lifandi persónur til fyrir-
myndar við gerð flestra ef ekki allra
sögupersóna sinna í „Pilti og stúlku"
og „Manni og konu". Margt liggur
þar svo Ijóst fyrir, að aldrei hefur
orkað tvímælis, hver fyrirmyndin
væri, en annað hefur verið nokkuð
óljósara og hefur sýnst sitt hverjum.
Um Gróu á Leiti er það að segja, að
aðeins ein manneskja hefur verið til-
nefnd sem fyrirmynd að henni og er
það Gróa Eiríksdóttir, sem var bónda-
kona á ýmsum bæjum í Kollafirði á
árunum 1834—1852. Gróa þessi
var fædd í Hvítuhlíð í Bitru, sennilega
árið 1804, dóttir Eiriks Helgasonar
og konu hans Geirlaugar Björnsdótt-
ur. Faðir hennar dó ungur og hún ólst
upp í Gröf í sömu sveit hjá móður
sinni sem þar var bústýra. Hún giftist
14. september 1828 Guðmundi
Jónssyni vinnumanni á Einfætingsgili
-»g þar hefja þau líklega búskapar-
Jaslið. Þau eignast 7 börn og þegar
pað þriðja fæðist 1835, eru þau
komin að ' 'amri í Kollafirði. Árið
1842 eru uu flutt að Hlíð i sömu
sveit og 1851 að Litla-Fjarðarhorni, á
báðum stöðum í tvíbýli. Sjöunda barn
þeirra fæðist 1844 í Hlíð, tvö af
hinum eru þá dáin.
í sóknarmannatali frá þessum árum
fá þau hjón heldur lélega einkun;
bóndinn „í daufara lagi", konan „ekki
lakari". Lestrarbækur eru mjög fáar á
heimilinu, duga ekki til nauðsynleg-
ustu húsandaktar! Kunnáttan er „I
meðallagi og ei betur" og hegðan „þó
síður". Seinna kemur svo „kunnátta í
meðallagi og hegðan jafnlakari" og
um býli þeirra er sagt „lakara þeim
megin upp á skikk og samlyndi".
Fátæktin er alls ráðandi, bóndinn
daufgerður með úrræði og Gróa reyn-
ir að auka við tekjur heimilisins, með
því að hlaupa milli bæja með slúður-
sögur, sem hún segir húsmæðrunum
laumulega,.með dálitlum eftirgangs-
munum, til að magna áhrifin og þær
launa henni með því að víkja að
henni einhverju utan á börnin, matar-
ögn eða rjólbita. Auknefni var Gróu
gefið í samræmi við atferli hennar,
þeir kölluðu hana Kjafta-Gróu. Að
lokum gefast þau alveg upp á bú-
skaparbaslinu og flytjast vestur yfir
Steinadalsheiði, hann að Garpsdal og
hún að Gilsfjarðarbrekku. Þaðan ber-
ast þau svo út í Saurbæjarþing og eru
þar í húsmennsku á ýmsum bæjum
næstu árin og er nú mikið los á þeim.
Árið 1860 er Gróa aftur komin í
Kollafjörðinn og er nú vinnukona á
Ljúfustöðum, en 1863 er hún aftur
komin i Saurbæinn og ér á Neðri-
Brunná hjá syni sínum, sem þarer þá
orðinn bóndi. Eftir það er hún svo
vinnukona í Stórholti til dauðadags,
31. maí 1866. Hún var jörðuð á
Hvoli 11. júní ásamt þremur öðrum
konum og tveimur börnum, sem öll
létust úr farsótt, sem geisaði um
sveitina þetta vor. Ein þessara
kvenna var betur megandi en hinar
og var ræða prestsins öll um hana en
hinna tæpast getið. Mörgum finnst
Gróa á Leiti vera besta og sannferð-
ugasta persónusköpun Jóns
Thoroddsen, svo að ólíklegt er að hún
eigi sér ekki einhverja fyrirmynd í
einni eða fleiri manneskjum, sem
hann hefur þekkt sjálfur eða haft
nánar spurnir af. Eins og áður segir,
hefur engin önnuren Gróa Eiríksdótt-
ir verið tilfærð í því sambandi, svo
mjög hafa þær nöfnur þótt minna
hvor á aðra. En óneitanlega hlýtur sú
spurning að vakna, þegar allar að:
stæður eru athugaðar, hvort þetta
geti staðist. Það má heita útilokað að
Jón Thoroddsen hafi sjálfur þekkt
Gróu, hún hafði alltaf átt heima í
Bitru og Kollafirði þegar „Piltur og
stúlka" kom út árið 1850, en þar
hafði Jón Thoroddsen aldrei verið.
Milli Reykhóla og þessara sveita er
löng leið, eða var það að minnsta
kosti á vegleysuöld og mjög lítil sam-
skipti þar á milli. Sama er að segja
um Sælingsdalstungu, en þarvar Jón
á uppvaxtarárum slnum. í Saurbæinn
fluttist Gróa ekki fyrr en 2—3 árum
eftir að „Piltur og stúlka" kom út.
Hugsanlegt er, að einhver eða ein-
hverjir hafi flust búferlum milli þess-
ara héraða og flutt með sér sagnir af
Kjafta-Gróu og Jón síðan notfært sér
©