Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1976, Blaðsíða 5

Lengi vel lét sálarfræðin sig efri
hluta ævinnar litlu skipta (með örfá-
um virðingarverðum undantekning-
um þó). Enda þótt þroskaferill
mannsins hafi verið eitt af kjörsvið-
um sálarfræðinnar frá þv! fyrirsíð-
ustu aldamót, létu menn sér yfirleitt
nægja að rannsaka bernsku- og
unglingsárin. Hvort tveggja var að
þessi tímaskeið eru mikilvægur
mótunartími, sem næsta gagnlegt
er að kunna einhver skil á, og eins
hitt að sú skoðun hefur lengi legið í
loftinu, að maðurinn þroskaðist jafnt
og þétt fram undir tvítugsaldurinn,
því næst kæmi alllangt stöðnunar-
skeið, unz honum færi að fara aftur
andlega jafnt sem líkamlega. Lik-
lega er skoðun margra meðal al-
mennings ekki ýkja frábrugðin
þessu enn þann dag í dag.
Það var ekki fyrr en eftir síðustu
heimsstyrjöld, sem sálfræðingar
fóru að láta fullorðinsárin til sín
taka, og nú síðustu 1 5 árin eða svo
hefur verið mikil gróska í rannsókn-
um á þessu sviði. Þar eru Banda-
ríkjamenn fremstir í flokki, en fast í
kjölfar þeirra koma Englendingar og
Þjóðverjar.
Rannsóknasvið þetta hefur hlotið
sérstakt náfn og kallast öldrunar-
sálarfræði (psychogerontology).
Öldrunarfélagsfræði er einnig orðið
alþekkt fræðasvið innan félagsfræð-
innar.
Það kom fljótt i Ijós, þegar rann-
sóknirá öldruðum hófust fyrir al-
vöru, að þessi vettvangur var harla
erfiður viðfangs. Svo til allar kenn-
ingar um sálarlíf og þroskaferil
manns voru miðaðar við fyrri hluta
ævinnar. Þeim var þvi ekki hægt að
beita nema að mjög takmörkuðu
leyti til skýringará öldrun. Svipað
varað segja um rannsóknaraðferðir,
t.a.m. varðandi greind og persónu-
leika: engin greindar-eða persónu-
leikapróf voru til, sem hentuðu öldr-
uðum nógu vel og þurfti því að
bæta úr þeim skorti áðuren eitthvað
væri hægt að fullyrða. Þá blasti fljótt
við, að enda þótt sérhver einstakl-
ingur sé öðrum ólíkur-allt frá fyrstu
tíð, gildir þetta miklu fremur um
aldraða en unga. Eftir því sem menn
eldast skýrist séreðli þeirra og sér-
kenni. Þetta olli því að fara varð afar
varlega í alhæfingum niðurstaðna.
Þá er þess að geta, að vel verður að
hafa hugfast, hversu uppeldisskil-
yrði kynslóðanna eru ólík og getur
af því leitt skekktar niðurstöður, ef
ekki er fyrir það girt í rannsókninni.
Tökum sem dæmi það verkefni að
bera saman hnignun almennnrar
greindar frá 30—60 ára aldurs.
Fyrr á tíð hefðu menn látið sér
nægja að velja tvo hópa til saman-
burðar: annar fæddan árið 1 945,
en hinn árið 1915. Liklegt er að
eldri hópurinn hefði mælzt allmörg-
um stigum lægri á greindarprófinu.
En er þá leyfilegt að álykta, að
greind hnigni sem því nemur á
þessum þrjátíu árum? Alls ekki.
Hafa verður i huga, að flestöll
greindarpróf eru gegnsýrð af þeirri
þekkingu, sem menn afla sér i
skóla, og þjálfun við bóknám gerir
menn að öðru jöfnu færari til að
leysa þau verkefni sem þarer boðið
uppá. Því er ekkert líklegra en í
þessu tilviki hafi mismunandi
menntunaraðstaða og mislöng
skólaganga fremur verið mæld en
öldrunaráhrif. Verið getur að svipuð
útkoma hefði fengizt, ef eldri hópur-
inn hefði verið prófaður 30 árum
fyrr.
Meginstarf sálfræðinga, sem að
þessum málum vinna, hefurtil
þessa verið fólgið í því að fága
rannsóknaraðferðir sínar og endur-
bæta, finna nýjar leiðir, endurgera
eldri rannsóknir með öðrum éðferð-
um og þreifa fyrir sér um kenninga-
smíð. Ekki verður annað sagt en að
talsverður árangur hafi náðzt og
lofar það góðu um framhald þessara
fræða. Á hinn bóginn er ekki við þvi
að búast, að mikið sé um öruggar
og skýlausar niðurstöður enn sem
komið er. Samt sem áður fer ekki
hjá þvi, að lestur rannsóknagagna
og rita um þessi efni skilji eftir hjá
lesandanum ýmsar tilgátur, sem
orka sannfærandi og eru til þess
fallnar að ýta á flot hugmyndum um
það, hvernig bezt megi varðveita
hæfileika og getu, auk þess sem
þær ættu að vera til þess fallnar að
draga úrýmsum þrálátum fordóm-
um um ellina.
Sennilega er þróunarferill greind-
ar á fullorðins og efri árum það svið,
sem mest hefur verið rannsakað.
Fyrstu rannsóknirnar bentu til þess,
að greindarþroskinn næði hámarki
um tvitugt, en síðan færi hnignunar
að verða vart, og gerðist hún meira
og meira hraðfara því lengur sem á
ævina leið. Þessum niðurstöðum
hefur nú fyrir löngu verið hnekkt.
Þegar öll aðgæzla er viðhöfð í rann-
sóknum, kemur i Ijós, að öldruðum
lætur yfirleitt illa að vinna, ef þeir
þurfa að flýta sér og nákvæm tima-
mörk eru sett. Sömuleiðis gengur
þeim ekki vel að kalla fram minnis-
atriði eftir skipun, þó að minni
þeirra kunni að vera óskert. Þá háir
þeim oft við lausnir svonefndra
verklegra prófa stirðleiki í hreyfing-
um og hæg viðbrögð, svo og lítil
þjálfun við svipuð verkefni. Þvi má
ekki heldur gleyma, að eldri kyn-
slóðin er mun minna „prófavön" en
sú yngri og kann það vissulega að
hafa sitt að segja. — Þegar sneitt er
hjá þessum annmörkum, eftir því
sem hægt er, kemur i Ijós, að mann-
inum heldur áfram að fara fram á
ýmsum sviðum greindar langt fram
eftir ævi, s.s. hvað aukningu orða-
forða varðar, málskilning, ályktunar-
hæfni o.fl. Hnignunar fer sjaldnast
að verða vart að ráði fyrr en heila-
hrörnun er merkjanleg, og hjá mörg-
um gerist hún aldrei eða ekki fyrr en
skammt er til æviloka.
Annað athyglisvert hefur og kom-
iðfram í þessum rannsóknum: hafi
maðurfengið litla vitsmunalega
þjálfun á unga aldri og (eða) siðan
unnið störf, sem ekki buðu upp á
neina slíka þjálfun, hnignar greind
hans undra fljótt (nema hann verði
sér úti um viðvarandi þjálfun með
sjálfsmenntun, eins og titt hefur
verið um ýmsa náttúrugreinda al-
þýðumenn). Góð upphafleg þjálfun
og sýsl við andleg viðfangsefni
síðarmeir, t.a.m. starf, sem reynirá
hugkvæmni og umhugsun, virðist
vera undirstaða að áframhaldandi
vitsmunalegum framförum. Frá
þessum sjónarhóli skoðað fær
„endurmenntun", „fullorðins-
fræðsla" og starf i námshópum
vissulega aukið mikilvægi, svo ekki
sé talað um nauðsyn traustrar frum-
menntunar.
Sagt hefur verið að persónuleiki
manna stirðni meðaldrinum, menn
verði reglufastari, íhaldssamari og
jafnvel þröngsýnni. Þetta er vissu-
lega óhæf alhæfing. Er þar fyrst til
að taka, að þessu er ákaflega mis-
jafnt farið. Sumir eru orðnir stein-
runnir og stokkfreðnir laust eftir
þritugsaldur, aðrir halda sveigjan-
legum og opnum huga fram yfir
áttrætt. Hvað veldur þessu mismun?
Þó að ekkert endanlegt svar sé unnt
að gefa, bendir samt ýmislegt til
þess, að þetta fari allmikið eftir þvi
hvers konar lífi menn lifa. Falli Iff
manna snemma í fasta rás, þar sem
litilla breytinga og umsvifa gætir —
bæði hvað varðar starf og persónu-
lega hagi — er líklegt að öldrunar á
þessu sviði fari snemma að gæta.
Framhald á bls. 14
©