Lesbók Morgunblaðsins - 28.11.1976, Blaðsíða 12

Séra Ólafur Einarsson skáld f Kirkjubæ og synir hans
þrfr.
Gísli
Brynjólfsson
6AMAU
PREST-
SETUR
RÍS OR ROSTUM
Gamla húsið f Kirkjubæ, sem nú er horfið
Eitt af þvf, sem hinar öru og
róttæku breytingar í þjóðlffinu
hafa haft í för með sér, er þaó, að
sveitaprestssetrin eru óðum að
týna tölunni. Þau voru áður fyrr
mörg í öllum héruðum landsins
og settu þar sinn ríka svip bæði á
ásjónu sveitarinnar og andlegt lif
fólksins. Mörg af þeim voru bæði
menningarstöðvar og héraðs-
prýði. En þótt prestssetrin væru
yfirleitt beztu jarðir sveitarinnar,
fór hagur þeirra og reisn mest
eftir því hverjum mannkostum
þeir voru búnir, sem sátu þau
hverju sinni. Þar kom bæði
presturinn og ekki siður prests-
konan mjög við sögu.
En þetta er að m.estu liðinn tími
og kemur ekki aftur. Nýir
búskaparhættir, og þó sérstaklega
fólksfækkunin f sveitunum, hafa
séð fyrir þvf.
Eins og aðrir embættismenn
eru langflestir prestarnir nú
fluttir í þéttbýlið, en gömlu
prestssetrin eru bændabýli þar
sem víða er rekinn myndar-
búskapur eins og á svo mörgum
jörðum á þessum framfaratímum
í landbúnaðinum.
En þetta hefur ekki allsstaðar
gerst án sársauka og saknaðar.
Margur horfir til baka og minnist
gamalla daga þegar kirkjan og
prestssetrið setti sinn sterka svip
á mannlífið f sveitinni. Ekki á þaö
sfzt við um það prestssetur sem
hér segir frá, f nokkrum orðum og
fáeinum myndum, í nútið og frá
liðnum dögum. Á þessum stað
gerðu prestshjónin sai um þvert
hús sitt á efri hæð á prestssetrinu.
Þar fóru fram allir fundir og
hverskonar mannfagnaður
sveitarinnar um margra ára skeið.
Eitt af þessum gömlu prests-
setrum, sem orðið hafa hinum
miklu breytingum að bráð, er
kirkjubær í Hróarstungu, sveit-
inni inn af Héraðsflóa milli
Jökulsár og Lagarfljóts.
Þar var prestssetur frá önd-
verðri kristni og fram yfir miðja
þessa öld. Það var eitt af tekju-
mestu brauðum Múlaþings, enda
átti kirkjan í Kirkjubæ víða ítök
og hlunnindi, sem þá voru mikils
metin.
Margir merkir klerkar sátu í
Kirkjubæ. Kunnastur þeirra mun
vera sr. Ólafur Einarsson, Sig-
urðssonar f Eydölum. Hann þótti
eitt bezta sálmaskáld sinnar tíðar
og heldur enn velli í sálma-
bókinni. Hann var talinn með
lærðustu mönnum og sagt er, að
Brynjólfur biskup hafi virt hann
allra presta mest í Skálholts-
biskupsdæmi. — Meðal sona hans
voru sr. Stefán skáld í Vallanesi
og sr. Eirfkur eftirmaður föður
sins i Kirkjubæ, „ekki talinn
gáfaður, en stilltur vel“, segir f
Æviskrám. Þessir feðgar sátu
Kirkjubæ tæpa öld, 1609—1690,
en kapilána héldu þeir báðir er á
leið embættisár þeirra. Sr. Ólafur
var blindur siðustu árin en prests-
og prófastsstörfum hélt hann til
æviloka.
Eftirmaður þeirra feðga var sr.
Ólafur Asmundsson. í stuttu ævi-
ágripi nokkurra Kirkjubæjar-
presta framan við eina
ministerialbókina i Kirkjubæ,
segir frá langri hrakningsför sr.
Ólafs er hann sigldi til náms við
Hafnarháskóla. Hann lagði út frá
Spákonufellshöfða á skipi með
Sveini kaupmanni Hanssyni þ. 25.
sept. 1679. Fengu þeir strax of-
viðri og hröktust norðvestur fyrir
landið, misstu tvö möstur og rak
alla leið undir Grænland. Stillti
þá til svo að þeir gátu með köðlum
bundið saman annað mastrið og
gátu með þvf móti komist til Skot-
landseyja. Fengu þar tvo leið-
sögumenn til Hjaltlands hvar
bátur kom móti þeim og lést ætla
að vísa þeim á höfn, en lét þá
steita á skeri. Var svo skipið með
áhöfninni álitið fyrir strandað góz
og selt fyrir lítilræði. Ólafur fékk
að halda sínu og því, sem með
honum var sent af biskupi Gísla
Þorlákssyni. 1 Skotlandseyjum
voru þeir frá Allra-heilmessu 2.
nóvember til 11. marz og fóru þá
þaöan til Hjaltlands. Þaðan lögðu
þeir,9 talsins, þ. 15. júnf en komu
til Bergen f Noregi þ. 18. s.m. Þar
voru þeir í 8 daga en fóru á skipi
þaðan til Hróarskeldu og þaðan á
vagni til Kaupmannahafnar hvar
þeir komu þ. 7 júlf. Höfðu þeir þá
verið 9l/i mánuð á leiðinni.
Þessi mikla sjóferð var látin
nægja úr sögu þessa Kirkjubæjar-
klerks, enda ekki mikið annað af
honum f frásögur færandi.
Freistandi væri að nefna hér
fleiri merka presta þeirra Tungu-
manna, sem settu sinn sterka svip
á þessa Mesópótamfu Austur-
lands, t.d. Árna Þorsteinsson
(1754—1829) sem þótti hinn
merkasti maður. Sonur hans, sr.
Sigfús og sonarsonur Halldór,
drukknuðu báðir í Lagarfljóti.
Þótt ekki verði þeim feðgum fylgt
á þeirra feigðarför má geta þess
að báðir voru þeir á leið í Kirkju-
bæ.
En þótt ekki verði hér nefndir
fleiri prestar, sem sátu I Kirkju-
bæ, er ekki úr vegi að segja frá
einni prestkosningu, sem þar fór
fram, og varð mjög fræg á sinni
tíð, enda landskunnur maður,
sem þar kom mikið við sögu, Páll
skáld Óiafsson.
Við andlát sr. Sveins Skúla-
sonar vorið 1888 var brauðinu
slegið upp eins og lög gera ráð
fyrir. Þegar það hafði „verið aug-
lýst lögskipaðan tíma“ eins og
segir f biskupsbréfi til lands-
höfðingja 17. janúar 1889 „höfðu
aðeins 2 umsækjendur gefið sig
fram, sr. Halldór Bjarnason á
Presthólum. og fylgdu umsókn
hans meðmæli sóknarnefndar og
kandidat Eggert Pálsson“. Hann
varð seinna prófastur á Breiða-
bólstað í Fljótshlið og þingmaður
Rangæinga.
Umsóknir þessar sendi biskup
til prófasts, sr. Sigurðar Gunnars-
sonar á Valþjófsstað 6. septem-
ber. Hefur prófastur siðan látið
þau boð ganga til safnaðarins
hverjir yrðu f kjöri.
Þar sem aðeins var um tvo að
ræða, skiptist fólkið eðlilga f tvo
hópa. Páll skáld Ólafsson á
Hallfreðarstöðum gekk hart fram
fyrir Halldór mág sinn og varð
vissulega vel ágegnt, þvf að mikil
var gestrisnin og glaðværðin við
kveðskapinn og kútana á
Hallfreðarstöðum. En svo fór að
kútarnir (flaskan vfnið) urðu
tvfeggjað sverð f kosningabar-
áttunni.
Múlsýslungar höfðu ýmsa
reynzlu, og hana ærið misjafna, af
umgengni klerka sinna við
Bakkus. Og enda þótt sr. Halldór
á Presthólum væri reglumaður
mun hann hafa goldið vopna-
búnaðar mágs sfns í kosninga-
slagnum f Hróarstungu.
Og nú kom nýr maður fram á
sjónarsviðið.
Nokkru fyrir kosningar bættist
þriðji umsækjandinn við. — Segir
biskup í bréfi til prófasts, að seint
f september hafi sér borizt um-
sókn um Kirkjubæ frá sr. Einari á
Miklabæ, og að fengnu leyfi
landshöfðingja sendi hann hana
austur á eftir hinum tveim f
þeirri von, að hún kæmi f tæka
tíð, sem hún og gerði. Hins vegar
barst hún svo seint, að kjósendur
voru búnir að skipta sér milli sr.
Halldórs og Eggerts kandidats.
Þeim fylkingum varð ekki
riðlað. Það sýndu úrslit kosning-
anna, sem fram fóru 31. október.
Þau voru á þessa leið: Sr. Halldór
26 atkvæði, Eggert 22 atkvæði, sr.
Einar 3 atkvæði. Alls voru 78
menn á kjörskrá.
Nú skyldi maður ætla að allt
væri klappað og klárt. 1
þágildandi lögum um hluttöku
safnaða í veitingu brauða stóð
skýrum stöfum: (9. gr.)
„Ef að minnsta kosti
helmningur safnaðarmeðlima
þeirra í prestakallinu er
kosningárrétt hafa, hafa tekið
þátt í kosningunni, og einver af
umsækjendum hefur hlotið a.m.k.
helming atkvæða þeirra, er
greidd hafa verið verður honum
gefið veitingabréf af hlut-
aðeigandi stjórnarvaldi".
Samkvæmt þessu var sr.
Halldór löglega kosinn.
En margt fer öðruvísi en ætlað
er. Og enginn veit sína ævina fyrr
en öll er. Ekki átti það fyrir
Hallfreðarstaðaskáldinu að liggja
að fá mág sinn fyrir sóknarprest
og nágranna. Þegar prófastur
sendi biskupi skýrslu sfna um
kosningaúrslitin fylgdu henni
kærur yfir kosningunni og undir-
búningi hennar (kjörskrá.)
I kjörstjórn ásamt prófasti voru
þeir Björn Runólfsson f Húsey og
Jón Jónsson á Sleðbrjóti. Höfðu
þeir haldið fund með prófasti
þann 16. nóvember til að fjalla
um kærumálin. Fyrri kæran var
um að tveir vinnumenn Páls á
Hallfreðarstöðum, þeir Eyjólfur
Eyjólfsson og Þórarinn Þorkels-
son hefðu ekki tiundað f vor er
leið. Auk þess hefði Eyjólfur
Eyjólfsson ekki verið búinn að ná
kosningaaldri á kosningadegi.
Um þessi atriði segir f áliti kjör-
stjórnar, að þó ekki hafi verið
tíundað fyrr en á hausthreppa-
móti (eins og sumir kjósendur
hafi gert) geti það ekki hrint
neinum frá kosningarétti við
prestskosningu. Um að Eyjólfur
Eyjólfsson væri orðinn 25 ára
fékkst vottorð frá sóknarpresti.
1 annan stað var kært yfir þvf,
að mönnum hafi verið bætt á kjör-
skrána eftir að hún var lögð fram.
Þetta telur kjörstjórnin rétt vera,
og fullkomlega löglegt, „þar sem
gjöra verður ráð fyrir því, að við-
komandi kjósendur hafi heimtað
sig setta þar, eða þeim verið gjörð
tíund á hausthreppamóti". þ. 19.
október eða 12 dögum fyrir
kosningar og því átt rétt á að
kjósa. — Þannig vfsar kjörstjórn-
in kærum þessum á bug og telur
þær ekki gefa ástæðu til að ógilda
kosninguna. 1 þessu sambandi er
rétt að geta þess að báðir kjör-
stjórnarmennirnir, þeir Jón ,á
Sleðbrjót og Björn f Húsey höfðu
kosið sr. Halldór Bjarnason.
En það er meira blóð f kúnni.
Með bréfi sínu um kosninguna
og áliti kjörstjórnar um kærurnar
sendi prófastur yfirlýsingu 20
kjósenda um það’, að þeir myndu
hafa greitt Eggert atkvæði ef þeir
hefðu kosið, en á kjörstað segjast
þeir ekki hafa treyst sér vegna
ófærðar og óveðurs, enda sumir
lftt ferðafærir fyrir elli sakir og
lasleika.
Um þetta innlegg í málið fer
prófastur nokkrum orðum, en að
lokum er svo hans persónulega
álit „að vilji meiri og sjálfstæðari
hluta kjósenda í Kirkjubæjar-
prestakalli hafi ekki komið fram f
kosningaúrslitum þeim, er urðu á
kjörfundinum í Kirkjubæ 31.
f.m., því sfður, sem atkvæöa-
munurinn á fundinum, eins og
hann var sóttur var svo lítill, sem
minnst mátti vera".
Þegar biskup hafði fengið þetta
prófastsbréf, skrifar hann lands-
höfðingja langt mál um
kosninguna. Ræðir hann kæruna,
sem aðallega snerti gerð kjör-
skrárinnar, og telur lögmæti
hennar næsta vafasamt, þar sem