Lesbók Morgunblaðsins - 12.12.1976, Blaðsíða 2

„Væri þeirra
skáld
betur komið
/
1
torfgrafir”
Nokkur
föng
Halldórs
Laxness
/
í Tslands-
klukkuna
Eiríkur Jónsson
tók saman
Ellefti, tólfti og þrett-
ándi kafli tslandsklukk-
unnar eru að mestu leyti
hrein skáldsögusmfð. Jón
Hreggviðsson veruleikans
var ekki „veiddur uppúr
holunni á Bessastöðum,
settur uppá hest og fluttur
til Öxarárþfngs“ og sfðan
leystur þar úr haldi af
„álfakroppinum mjóa“,
heldur „tilféll svo,'að téð-
ur Jón Hreggviðsson
strauk og burt brauzt
leynilega úr fangelsinu á
Bessastöðum“, segir í Al-
þingisbókum tslands 1684.
Annað, sem vitað er um
flótta Jóns og ferðalag
hans um Holland, er að
finna f bréfi, sem hann rit-
aði Árna Magnússyni á
Þingvöllum við Öxará 31.
júlf 1708. Bréf þetta er
prentað, í danskri þýðingu,
f Arne Magnussons private
brevveksling, bls.
211—217. Það mun vera
eina sagnfræðilega
heimildin um Jón, sem
stuðst er við f þessum köfl-
um tslandsklukkunnar.
Hinsvegar hefur Halldór
Laxness leitað fanga í ýms-
ar aðrar bækur, þegar
hann samdi þessa kafla.
Hér á eftir verða rakin
nokkur dæmi um slfk föng.
I.
Þegar Jón Hreggviðsson
íslandsklukkunnar kom að Húsa-
felli sat Húsafellsprestur í bað-
stofu og „orti Illugarímur Gríðar-
fóstra á skarsúðina", en „Prestur
lagði frá sér krítina" þegar hon-
um var sögð gestkoman. Þessi
frásögn minnir að nokkru á atvik
í ævi Bólu-Hjálmars. t grein dr.
Sigurðar Nordals „Viljinn og
verkið“, sem birtist fyrst í tlma-
ritinu Vöku III. árgangi 1929, seg-
ir hann svo m.a. „Bólu-Hjálmar
kemur heim I kot sitt úr veizlu að
kvöldlagi. Hann er hreyfur af víni
og kvæðaskap. Hann verður að
yrkja, en er pappírslaus. Þá tekur
hann til bragðs að skrifa með krít
á þiljurnar í baðstofunni... Hann
léttir ekki fyrr en öll baðstofan er
útkrítuð, og hefur þá ort heila
rímu f skorpunni... Sagan segir,
að hann hafi þá ort 18. rlmuna I
GönguHrólfs rímum og er það
mjög sennilegt".
Húsafellsprestur íslandsklukk-
unnar hefur og þegið drætti frá
séra Snorra Björnssyni þjóðsög-
unnar, en hann var prestur á
Húsafelli 1757—1796. Séra Snorri
var skáld og orti m.a. rímur. Þó
ekki Illuga rfmur Gríðarfóstra
eins og Húsafellsprestur íslands-
klukkunnar, heldur m.a. Hálfdán-
ar rímur Brönufóstra. (Isl.
æviskr.)
II
„Pontus rýmur effter begering
sendast eirnen a alþ., eff þær
þongad til skrifadar verda, ei veit
eg hvad Monfr. vill med soddan
svyvirding, og være þad skálld
betur komed I torfgrafer“. (A.M.
private brevveksling, bls. 614. tJr
bréfi Björns Þorleifssonar
biskups til Árna Magnússonar).
„Hvorki er stemman skagfirsk
né bragurinn og kann ég ekki
betur heyra en þetta sé
mansaungsstef úr Pontusrfmum
eldri og væri þeirra skáld betur
komíð I torfgrafir". (tslands-
klukkan, bls. 136).
III.
Árið 1943 ritaði Halldór
Laxness grein er hann
nefndi Héraðabækur og ts-
landsbók. Grein þessi var
endurprentuð í ritgerðar-
safni hans: Sjálfsagðir
hlutir 1946. t þessari grein
segir Halldór Laxness m.a.
„t sögu Borgarfjarðar
rekst ég á tvítekna frásögn
af kvfahellunni á Húsafelli
og hve þúng hún sé“. Rit-
verk það, er Halldór Lax-
ness kallar sögu Borgar-
fjarðar heitir fullu nafni
Héraðssaga Borgarfjarðar.
í Héraðssögu Borgarfjarð-
ar I., eru tvær greinar eftir
Kristleif Þorsteinsson
fræðimann á Stóra Kroppi,
þar sem sagt er frá kvía-
hellunni á Húsafelli.
Greinar þessar heita:
Kvíarnar á Húsafelli og
aflraunasteinn séra Snorra
(bls. 141—147) og Frá
Húsafelli og Húsafells-
prestum (bls. 379—397).
Hin „tvftekna frásögn af
kvfahellunni“ f Héraðs-
sögu Borgarfjarðar stafar
af því, að báðar greinarnar
höfðu verið prentaðar áð-
ur. Sú fyrrnefnda í tímarit-
inu Eimreiðin 1923, en sú
sfðarnefnda í Prestafélags-
ritinu 1931.
Lýsing Halldórs Laxness
á Húsafellsréttinni virðist
að nokkru sótt í fyrrnefnda
grein Kristleifs Þorsteins-
sonar: Kvfarnar á Húsa-
felli og aflraunasteinn
séra Snorra. Þessi tilgáta
verður nú studd dæmum.
„Byggöi hann þá kvíar fyrir
austan og ofan túnið... úr hinu
mesta stórgrýti ... Veggur geng-
ur í gegnum kvíarnar miðjar sem
skiptir þeim f tvær jafnstórar
krær. Þær eru tvídyraðar. ...
Langstærsti steinninn er um
miðjan noröurútvegg. I kömpun-
um við dyrnar eru líka ... stórir
steinar, ... Eftir að séra Snorri
hafði byggt kvfar þær, sem hér er
lýst og enn standa ... færði hann
þangað stein, er hann lét menn
reyna afl sitt á. Er það blágrýtis-
steinn, hellumyndaður. Steinn
þessi hefur þar á Húsafelli alltaf
verið kallaður Kvfahella.
... Þrjár voru þær þrautir, er
menn skyldu inna af hendi við
þessa hellu til þess að þeirra yrði
að nokkru getið.
Fyrst að láta hana upp á norður-
kamp hinna syðri kvíadyra....
Þriðja og þyngsta þrautin var
að taka helluna upp á brjóst sér
án þess að neyta stuðnangs af
kvfaveggnum, og bera hana um-
hverfis kvíarnar. Sagt hefur verið
að séra Snorri hafi leikið sér að
þvf“. (Héraðssaga Borgarfjarðar
I., bls. 141—144).
„Á velli austanvið túnið stóðu
kvfar úr grjóti, f laginu einsog
hjarta, tvfhólfaðar með dyr f
norður og suður, ... Réttin var
bygð útfrá steini þeim hinum
mikla og vallgróna sem var
norðurkampur f suðurdyrum, ...
Afturámóti lá grjótblökk ein á
vellinum framan við kvfadyrnar.
Hnöllúng þenna nefndi klerkur
hellu og bað gest sinn leggja hana
uppá kampsteininn ... Þetta var
sæbarið blágrýti... Móðir góð,
sagði presturinn þá. Viltu haida á
molanum f kringum réttina ...
Hún gekk að takinu og laut niður,
beygði sig lftilsháttar f knjánum
og færði steininn fyrst uppá lær,
sfðan á brfngu sér, og lagði á stað
með hann f fánginu kringum rétt-
ina og brá sér hvergi, utan hvað
hún varð enn stöðugri f spori en
áður. Hún Iagði bjargið rólega frá
sér undir kampinn". (Islands-
klukkan, bls. 137—138).
IV.
t Jökuls þætti Búasonar
er sagt frá viðureign hans
og tröllkonunnar Gnípu.
Vera má, að lýsingin á
þeim átökum hafi orðið
kveikjan að lýsingu
Halldórs Laxness á
viðureign Jóns Hreggviðs-
sonar og skessunnar i
tólfta kafla tslandsklukk-
unnar. Hér á eftir verður
því sýndur samanburður á
þessum tveimur lýsingum.
„I því kom Gnípa að og réð á
Jökul; tókst þar hin harðasta
glima; varð flestalt, sem fyrir var
upp að ganga. Gnipa gekk allfast
fram, svo Jökull varð orkuvana
fyrir henni og allt hans hold blátt
og blóðrisa; sá Jökull, að ei mátti
svo lengi fram fara, og sló til
sniðglímu við Gnfpu, en er hana
varði minnst, brá hann henni
lausamjöðm, og kom fyrst niður
höfuðið og sfðan búkurinn; varð
þetta fall allmikið.
Gnfpa mælti: „Njóttu nú falls-
ins, Karlmaóur.“
(Islenzkar fornsögur. Islend-
ingasögur sjöunda bindi, Akra-
nesi 1972, bls. 349.)
„Skiptí nú aungvum togum
nema hann rennur þegar undir
skessuna og tókust með þeim
sviptfngar. Var sá atgángur bæöi
harður og lángur og dró hvorugt
af sér, fann hann á öllu að hún
hafði afl meira en hann, en
hvorki jafn mjúk f liðum né fljót
í viðbrögðum; rakst hann undan
henni vfða um heiðina og gekk
upp jörðin undan fótum þeirra.
Hélt þessu fram leingi nætur með
hörðum hnykkjum og stórum
kinnskotum, klóri og klfpum, uns
Jóni Hreggviðssyní tókst að koma
magabragði á Drillu. Féll hún þá
uppfloft niðrf heiðina með stór-
um dýnk og hann á hana ofan.
Framhald á bls. 16.
©