Lesbók Morgunblaðsins - 22.10.1978, Blaðsíða 4

Rasnheiður
Steinþórsdóttir
og Harald G.
Haraldsson í hlul
verkum Rósu og
Natans Ketils-
sonar í leikriti
Birgis Sigurös-
sonar.
Jön Ölafsson fyrrum framkvœmdasfjóri
Andvöku skrifar um sögu Sköld-Rösu
annarsvegar og hinsvegar fúlkunina ö
henni í leikrifi Birgis Sigurössonar og telur
að sú mynd, sem leikhúsgestir fö þar af
Rösu, sé all verulega brengluð.
Mér var það kvöl að sitja undir
leiksýningu þessari eina kvöldstund í Iðnó.
Saga Skáld-Rósu er sérstæðasta íslenska
ástarævintýri og jafnframt harmleikur frá
byggð íslands. Aðilar þessa ástarævintýr-
is voru Páll Þórðarson Melsted, 19 ára
stúdent og einkaritari Stefáns Þórarins-
sonar, amtmanns á Möðruvöllum, er saga
þessi hefst árið 1810 og fátæk sveita-
stúlka Rósa Guðmundsdóttir, er ólst uþþ
hjá foreldrum sínum í Fornhaga, nálægt
Möðruvöllum og var hún þá 15 ára.
Tómas skáld Guðmundsson hefur skrifað
um þetta efni með næmum skáldlegum
skilningi og jafnframt raunsæi eftir
tiltækum heimildum í „Konur og Krafta-
skáld, Reykjavík 1964“. Samtíma lýsing á
Páli Melsted er þannfg „afbragðs efnileg-
ur, fríöur sýnum og manna gjörfilegastur,
bráögáfaður, hygginn og gætinn, manna
stilltastur, fámáll og nokkuö dulur í skapi.“
Lýsing á Rósu er þannig: „Hún var einkar
fríð sýnum, svipurinn fyrirmannlegur og
þó góðlegur, vel máli farin, gáfurnar
skarpar og fjölhæfar, skáldmælt var hún
svo vel, að hún orti jafnhratt og hún talaöi
og þótti þó kveða (þ.e. yrkja) betur en
flestir hagyrðingar um þær mundir. Því
var hún kölluð Skáld-Rósa. Lundin var létt
og glaðvær, var henni einkar vel lagið að
gleðja hvern, sem hryggur var. Færði hún
og jafnan hvert mál til betri vegar. Var hún
elskuð og virt af öllum, er við hana
kynntust og kölluð höfðingskonuefni.“
Það tókust brátt einlægar ástir með
þessum ungu manneskjum eins og lýst er „
í samtíma heimildum. Þaö ber vott um álit
og hugarfar almennings til þessarar
sveitastúlku að sveitungarnir töldu jafn-
ræði á milli þeirra og ekki virtist nokkurrar
öfundar hafa gætt í garð stúlkunnar, en
þaö vildi einmitt svo oft koma fyrir undir
slíkum kringumstæðum. Það var ekki
skólagengni maðurinn, einkaritari amt-
mannsins á Möðruvöllum og síðar emb-
ættismaður, sem gerði þetta ævintýri að
því sem það varð í sögu og minningu
þjóðarinnar, það var hin fátæka sveita-
stúlka Rósa, sem varðaði þessa sögu
geislandi perlum Ijóðlistar sem er svo
einkennilega rík af líkingum og nákvæm-
um áhrifalýsingum líðandi stundar og
atvika, að skáldiö hefur hlotið að hafa
óviðjafnanlega hæfileika til að skynja í
einni svipan ástand og aðstæður og lýsa
þeim í frábærri Ijóðlist.
Fyrsti þáttur þessa ástarævintýris gerist
á árunum 1810—1813. — Þá njóta
elskendurnir aö mestu óslitið sinnar ungu
ástar í friði og unaöi íslenskrar sveitar og
einkennist það af vísu Rósu:
Augað mitt og augað þitt,
Ó þá fögru steina,
Mitt er þitt og þitt er mitt
þú veist hvað ég meina.
Já, augaö er spegill sálarinnar, segir
gamall málsháttur. Að vísu varð nokkur
truflun á ástarsambandi þeirra á nefndu
tímabili, sem stafaði af því að dóttir
amtmannsins, sem virðist hafa veriö
vergjörn í besta lagi, náði tökum á Páli og
varð hún barnshafandi af hans völdum og
fæddi honum son árið 1912, en þá hafði
borið skugga á ástarævintýri Rósu ojg
Páls, en þrátt fyrir þetta tók hann
samband sitt upp aftur við hana, þar til
hann fór utan til náms viö Háskólann í
Kaupmannahöfn haustið 1913 með til-
styrk amtmanns og áður en hann fór orti
Rósa til hans þessa vísu:
„Þó að kali heitur hver,
hylji dali jökull bér
steinar tali og allt hvað er
aldrei skal ég gleyma þér.“
og varö það úr að hún giftist Ólafi nokkru
síðar, en þá var þrek hennar og lífslöngun
þrotin og hún vildi eigi lifa lengur og ásetti
sér aö svelta sig í hel. Skifti það dögum að
hún neytti einskis matar né drykkjar,
hversu sem við var leitað að fá hana til
þess. Lítt svaf hún þann tíma. Þó kom þar
að hún sofnaöi. Þá dreymdi hana að
Jesús Kristur stóð hjá henni og leit á hana
Svo alvarlegum og angurblíðum augum,
að engin orð máttu því lýsa. Hugsaöi hún í
drauminum, að þetta væri sama augnatil-
litið og hann hefði litið til Péturs eftir
afneitunina. Vaknaði hún við þetta. Leit
hún svo á að með þessu væri sér bent á
að hverfa frá því óráði að myrða sjálfa sig
og barn sitt. Það væri skylda sín aö bera
sína byrði. Tók hún nú að nærast og
hresstist smám saman. Og brátt eftir það
fékk hún tilefni til að þakka guði það að
hún lifði. Faðir hennar tók sótt og
andaðist. Þóttist hún sæl að geta hjúkrað
honum í banalegu hans, sbr. fyrrnefnda
bók Brynjólfs Jónssonar. Þau Rósa og
Ólafur fluttu síöan aö Snæringstööum í
Vatnsdal og hófu þar búskap. Rósa kvað
eftirfarandi vísu til Páls áður en þau
skildu:
Trega ég þig manna mest,
mædd af táraflóöi,
Ó, að við hefðum aldrey sjest,
elsku vinurinn góði.
Ég hef einungis drepið hér á ýmis
aöalatriði í þessu sérstæða ástarævintýri
um Skáld-Rósu til þes aö geta leitt
Ff.F.STTI KENNA
FÆ ÉG Á”
Nú liðu tvö löng ár, meðan Páll stundaði
nám í lögfræði við Háskólann og er ekki
vitaö hvort hann hefur haft samband við
ástmey sína allan þann tíma. — Hann
kom heim að loknu námi snemma sumars
1815 og hafði þá veitingu fyrir sýslu-
mannsembætti í Suður-Múlasýslu með
aðsetri að Ketilsstöðum á Völlum.
Einhvern tíma á þessum tveimur árum
er taliö að hún hafi ort þessa vísu:
Verði sjórinn vellandi
Víða foldin taiandi
hellubjörgin hrynjandi
hugsa ég til þín stynjandi.
Þó að Páll teldi sig til heimilis að
Mööruvöllum, er hann kom heim, þá setur
hann strax við heimkomuna saman stórbú
á Ketilsstöðum og í staö þess að kvænast
barnsmóður sinni amtmannsdótturinni,
ræður hann Rósu til að veita búinu
forstöðu. Hafði ættgöfgi og auður mátt
lúta í lægra haldi fyrir gáfum, æskufegurö
og yndisþokka? Svo var spurt og það leit
út fyrir að aö svo væri.
Þó að Rósa héldi fullri og fölskvalausri
ást til Páls, voru skapanornir að verki,
sem spunnu sinn örlagaveg. — Páll var
um þessar mundir langdvölum að heiman
og með sínum næmu tilfinningum mun
Rósa hafa merkt breytingu á framkomu
hans og viömóti og draumar fara aö
sækja á hana, síðla hausts 1815, sem
henni finnst boða illt.
í einni af ferðum sínum, sem áður getur,
hafði Páll Melsted, sýslumaður, haustið
1915 (2. nóvember) gifst barnsmóður
sinni Önnu Sigríði, amtmannsdótturinni,
en ekki látið Rósu neitt af því vita og vissi
hún því ekkert um þetta fyrr en nærfellt
einu ári síðar sumarið 1816, er Páll kom
heim úr ferðalagi seint að nóttu með konu
sína og þar sem allir voru í fasta svefni
gengu þau í svefnhús sýslumanns og
leggjast til svefns. — Rósa hafði það verk
með höndum að færa sýslumanni kaffi í
rúmið á morgnana og næsta morgun var
hún snemma á fótum, sá að sýslumaöur
var kominn og útbjó kaffi handa honum
að venju og gekk með það inn og sér þá
konuna liggja hjá honum í rúminu og var
hún sofandi, en Páll vakandi, horfði í augu
Rósu og segir: „Einhvern tíma var þér nú
ætlað að sofa þarna“. — Rósa setti
bakkann virðulega frá sér og gekk út.
Þetta var reiöarslag fyrir Rósu, en hún
reyndi að láta ekki á neinu bera, er aörir
sáu til og taldi sér í örvæntingu sinni trú
um að Páll hefði orðið að gera þetta
vegna sambands síns viö amtmanninn og
vegna framtíðarinnar og vildi hún með
engu móti sýna það með framkomu sinni
að hún hefði orðið fyrir svikum og
vonbrigðum og reyndi að finna honum allt
til málsbóta, sem unnt var, og ber þetta
vott um göfugmennsku hennar. Hins
vegar var hún gjörsamlega yfirbuguð af
harmi og orti þá þessa vísu:
Augað snart er tárum tært
tryggö í partast mola
mitt er hjartað sárum sært
svik er hart að þola.
Þannig endaöi þetta fagra og róman-
tíska ástarævintýri sviplega í sárum
harmleik, eftir að hafa staðiö í 6 ár. í
framhaldi af þessu geröist þaö, að Rósa
varð barnshafandi, en Ólafur Ásmunds-
son, smiður, haföi þráfaldlega beðið
hennar, en ávallt fengið afsvar, og hefur
Brynjólfur frá Minna-Núpi lýst þessu
rækilega í bók sinni um Natan Ketilsson
og Skáld-Rósu. — Hún gekk þá á fund
húsbónda síns og tjáði honum hvernig
komið væri, því hún bar enn fullt traust til
hans, en hann sagði bara ofur rólega,
„Þetta tel ég engin vandræði. Gifstu Ólafi
smið sem fyrst.“ Hún fann að sú samúð,
sem hún haföi vonast eftir hjá sínum fyrra
kærasta, var ekki til og féll henni það svo
þungt að það svifti hana öllu þreki og vilja
hugann að nokkrum atriöum og ennfrem-
ur til þess aö geta gert nokkurn
samanburð á því og fyrrnefndu leikriti. Ég
vil þá í fyrsta lagi benda á, að lýsing sú,
sem sveitungar og samtímamenn Rósu
gerðu og getið er um hér að framan er
frábær, óvenjulegar gáfur, óvenjulegir
mannkostir, gæði og göfuglyndi. Ég get
ekki annað séð, en hún hafi verið lýsinu
þessari trú allt fram í andlátið. — Mér
finnst það furðulegt, hve menntuð hún
virðist hafa verið og hafa þó ekki notið
neinnar skólagöngu.
Til þess að öðlast skilning á þessari
sögu, er nauðsynlegt að gera sér grein
fyrir samtíð hennar. Hvaða möguleika
höfðu efnalausar sveitastúlkur á þeirri tíö,
til að koma sér áfram í lífinu? í rauninni
ekki aðra en annaö hvort að giftast eöa
verða vinnukonur. Skáldskapur og listir
voru ekki vænleg til að lifa af. Embættis-
menn og aðrir ráðamenn litu yfirleitt niður
á fátæklinga og lögöu þeim frekar
tálmanir í veginn heldur en að létta undir
með þeim. Má um þetta minna á meðferð
yfirvalda á samtímamönnum Rósu t.d.
Hjálmari Jónssyni, skáldi í Bólu og Sigurði
Breiðfjörð. Rósa hlýtur að hafa verið
gædd óvenjulega miklum persónutöfrum,
samfara sínum fjölþættu gáfum og
góðvild. Öðruvísi verður það ekki skýrt,
hve lengi ástarævintýri Páls og Rósu
entist og hve innilegt það var.
Það vekur furðu, hvernig Páll sleit
þessu ástarævintýri. Honum hlaut að vera
það Ijóst að hann hegöaði sér sviksam-
lega og harkalega. — Ekki virðist
framkoma hans sprottin af mannvonsku.
Sá möguleiki er til að hann hafi fundið til
svo mikils ósjálfstæðis gagnvart Rósu að
hann hafi ekki haft hugrekki til að tala um
þetta við hana. Þaö var hægast fyrir hann
að láta raunveruleikann sjálfan birtast
henni án allra skýringa, en lítilmannlegt
var það í öllu falli, eöa hafði hann, ef til vill
þá þegar tileinkað sér þá fyrirlitningu á
„almúganum", sem var svo rík hjá þeirrar
tíöar embættismönnum að þessu
„almúgafólki“ mætti bjóða allt?
Ég tel margt benda til þess að Páll hafi
verið faðir barns þess, sem Rósa gekk
með, þegar hún giftist Ólafi smið. Hún
gengur full trúnaðartrausts á fund Páls og
©