Lesbók Morgunblaðsins - 02.12.1978, Blaðsíða 11

Æstur mannfjöldi,
viöbúnir hermenn á
skriödrekum og
Shahyad-turninn ,
minnisvarði keisar-
ans um nýsköpun-
ina.
síðan íbúatala var þrjár milljónir; nú er
hún komin upp í fimm. Fransmenn hafa
veriö ráönir til að bæta úr samgöngu-
aungþveitinu meö því aö byggja neðan-
jarðarbraut. Allsstaðar eru kranar og hús
í smíöum. En húsnæöi er geysilega dýrt
og húsaleiga fyrir tveggja herbergja íbúö
getur hæglega fariö í 250 þúsund krónur.
Leigubraskarar græða á tá og fingri;
leigukössum er hrúgaö upp og ekkert
fengizt um öryggiskröfur. Samt er
Teheran á miklu jaröskjálftasvæöi og
mikill hluti af þessari óvönduöu spilaborg
er dæmt til að hrynja meö skelfilegum
afleiðingum á dómsdegi jarðskjálftans.
Dýrtíöin orsakar, aö flestir hafa fleiri en
eitt járn í eldinum og sagt er, aö
atvinnuleysi sé ekki til. Verksmiöjurnar,
sem sprottiö hafa upp á síðustu árum fá
jafnvel ekki vinnukraft heima fyrir og hafa
orðið aö flytja inn vinnuafl frá Tyrklandi,
Indlandi og Pakistan. Ófaglæröur verka-
maöur í verksmiðju, fær 100 ryals á dag;
það samsvarar 4000 krónum.
i verksmiðjunum eru framleiddar ýmsar
neyzluvörur og heimilistæki frá þvottavél-
um til bíla. Á viku hverri unga þeir út 400
Hillman-bílum, en biölistinn veröur samt
sífellt lengri. Gert er ráð fyrir aö 1985 eigi
önnur hver fjölskylda í landinu bíl.
Blaöamaöur Observer, Shiva Naipaul,
segir frá heimsókn til iönverkamanns í
bílaverksmiöju. Þar telja þeir sig jafnvel
hafa fariö framúr Japönum í ýmiskonar
velgjörningi við starfsfólkið, sem býr
nálega frítt á vegum fyrirtækisins, fær
ódýrari mat, ókeypis læknisþjónustu og
jafnvel frí erlendis.
Verkamaöur þessi fékk sem svarar 200
þúsund krónum á mánuöi og bónus aö
auki. í Ijósi framangreindra hlunninda
telst hann vel settur. Á heimili hans var
bent meö miklu stolti á ísskáp, gaselda-
vél, ryksugu, teppi á gólfi, húsgögn í
skandinavískum stíl, síma, eftirprentanir
af evrópskum landslagsmyndum á
veggjunum og á hillu var Hamlet eftir
Shakespeare í skinnbandi. Viö nánari
athugun reyndist þaö raunar vindlinga-
kassi.
Leitaö til útlendinga
í vaxandi mæli
Bændur geta ekki keppt viö byggingar-
iðnaðinn og verksmiöjurnar og því hefur
landbúnaöi hnignaö. Mörg landbúnaöar-
þorpanna í nánd viö Teheran eru hálf
yfirgefin og frá þjóðvegunum blasa viö
akrar í órækt. í raun er sjaldgæf sjón aö
sjá fólk viö vinnu á ökrum, en minnkandi
ræktun er bara mætt meö auknum
innflutningi. Kjöt er flutt inn í stórum stíl
frá Frakklandi og sama er aö segja um
sykur og hveiti. I íran er hægt aö rækta
hvaö sem er. En biöji maður um te á
veitingahúsi, verður aö öllum líkindum
komiö meö enskt te og enska þurrmjólk
útí. í staö þess aö standa á eigin fótum, er
í vaxandi mæli leitaö til útlendinga.
Blaöamaöur Observer hitti Indverja, sem
skrapp í sumarleyfinu sínu til íran, en
kunni svolítiö fyrir sér í rafvirkjun og var
óöar kominn á kaf í vinnu og seztur að.
Hótelið, þar sem hann bjó í fyrstu sem
feröamaöur, getur ekki án hans verið.
„Þetta fólk getur ekkert sjálft,“ sagöi
hann. „Þaö lítur niður á mig, vegna þess
aö ég er Indverji. En bili rafmagnspera,
veröur að kalla á mig. Og ég hef alltof
miklar tekjur. En ég get ekki borið
viröingu fyrir þessu fólki. Of miklir
peningar hafa gert það heimskt. Þaö veit
ekkert, hvaö þaö á af sér aö gera.“
Hann bendir á son hóteleigandans sem
dæmi. „Strákurinn er alltaf á ferðalögum,
ýmist í Evrópu eöa Ameríku. Hann kveðst
vera að stúdera. En hvaö í ósköpunum?
Sé hann spurður um eitthvaö, veit hann
ekki neitt. Hann talar mest um kvenfólkiö,
sem hann hefur komizt yfir.“
Keisarinn hefur „keypt“ aöstööu fyrir
íranska námsmenn við tvo bandaríska
háskóla. En bæöi þar og í Bretlandi þykja
þeir lélegir námsmenn; jafnvel svo lélegir,
að skólar eru í vaxandi mæli hikandi viö
að taka pappíra þeirra gilda. Sumir eru
góöir í stæröfræöi, en geta engan veginn
notaö stærðfræöina á praktískan hátt.
Bandarískur sérfræöingur, sem veriö
hefur í íran um nokkurra ára skeiö, er
alveg dolfallinn yfir þessu. Hann kvaöst
hafa innfæddan aðstoöarmann og hefur
sá tilskilin próf og alla pappíra í lagi. „En
settu þennan mann á einhverja vél,“ segir
sá bandaríski, „og þá er hann algerlega
blankur og veit ekkert í sinn haus. En þiö
ættuö aö sjá rafeindaúriö, sem hann er
meö og leikur sér aö eins og barn. Samt
er hann ekki heimskur og alveg sæmileg-
ur í stæröfræöi. En hann getur ómögulega
notfært sér hana. Ef svo færi, aö allir
útlendingar hyrfu á braut á morgun,
stæöu þeir uppi meö allt í steik."
Sumir sjá, aö þaö er holur hljómur í
framfarasöngnum. Blaöamaður Observer
hitti innfæddan og dálítið svartsýnan
bísnismann, sem sagöi aöeins: „Hvaöa
andskotans iönbyltingu ertu aö tala um.
Um daginn var ég aö skoöa verðlista yfir
eitthvert dót frá Suöur Kóreu. Ekki einu
sinni þennan vesæla verölista getum viö
búiö til sjálfir. Ekki einu sinni heftivírinn,
sem heldur honum saman. Hvaö verður
uppi á teningnum eftir svo sem 25 ár,
þegar olíuna þrýtur? Keisarinn ætlar aö
eyða 50 milljöröum dollara í kjarnorkuver.
Hver ætli eigi aö reka þau? Persar? Alveg
örugglega ekki. Og hvað eigum við aö
gera meö þessi kjarnorkuver? Keisarinn
segir, aö þau eigi aö framleiöa raforku.
Gott og vel. En hvað ætlar hann aö gera
viö raforku? Hvaö verður hægt aö
framleiöa hér í íran, sem heimurinn vill
sjá? — Nei, ónei. Olíulaust íran veröur
verra en Bangladesh. Þar kunna þeir þó
aö rækta og framleiöa ofaní sig matinn.
Jafnvel því höfum viö týnt niöur.“
„Stundum held ég
að ekki sé hægt
að sökkva dýpra“
Menningin á helzt líka að vera innflutt;
þaö er aö segja: Listmenningin. í Rudaki
hljómleikahúsinu er Mozart á efnisskránni
og á Nýlistasafninu sjást ekki innfæddir,
heldur evrópskir listamenn meö verk, sem
enginn skilur og enginn nýtur. í leikhúsi er
blaöamanni sagt frá áformum um aö
koma á sviö óþekktu pólsku framúr-
stefnuleikriti. Hversvegna? Hvaö um
leikrit eftir innlenda höfunda um pers-
neskt mannlíf?
Óþægileg og leiöinleg spurning og
leikhússtjórinn leiöir hana hjá sér og fer
aö tala um Bertold Brecht.
Skáld, sem verður á vegi blaöamanns
segir: „Stundum held ég aö ekki sé hægt
aö sökkva dýpra en viö höfum þegar
gert.“ Sjálft var skáldið hætt aö skrifa;
taldi það ekki hægt í þesskonar andrúms-
lofti, sem ríkir í íran. Hver í ósköpunum
mundi taka aö sér aö gefa út? Og hverjir
mundu lesa verkiö, þegar frá væru taldir
nánustu vinir? Enginn áhugi mundi vera til
á öörum eins hégóma og persneskum
bókmenntum. Skáldiö hélt áfram: „Þeir
eru aö troða ofaní okkur þessari
svokölluðu vestrænu menningu. Hér er
allt ein lygi. íran er ein stór lygi. En
mörgþúsund ára menningu veröur ekki
sparkað út í horn eins og úr sér genginni
flík. Þessi kynslóð er glötuö. En viö áttum
okkur áöur en langt um líöur og komum til
sjálfra okkar. Viö erum engir Arabar úr
eyöimörkinni. Viö erum Aríar og Persar.
Þaö má rétt vera, að Arabar hafi bæöi
sigrað okkur og gefiö okkur trúarbrögöin,
— en þaö vorum viö sem gerðum þau
mannlegri. Á endanum hafa Persar staöiö
af sér alla sigurvegara sögunnar: Alex-
ander mikla, Araba, Mongóla. Viö munum
standa af okkur Vestrið líka."
Þegar þetta er skrifaö, brennur svo að
segja jöröin undir fótum keisarans.
Styttum af honum er svipt af stalli og
myndum af honum og keisaradrottning-
unni Fara Diba, er varpaö á bál. Sjálfur er
hann bersýnilega mjög uggandi og örlar
varla lengur á gamalkunnu stærilæti. i
ræöum sínum lofar hann bót og betrun.
Unniö veröi aö því að uppræta nafntog-
aöa spillingu, réttlætiö aukiö og unniö aö
því aö koma á kosningum. Ein er þó sú
krafa, sem ekki stendur til aö veröa viö:
Aö hann sjálfur stígi niöur af páfuglstrón-
inum og láti af völdum.
Kverktaka á
efnahagslífinu
Menn líkja klökkvanum í keisarans viö
óminn af síöustu dögum Nikulásar
Rússakeisara á valdastóli, ellegar Lúövíks
16. rétt fyrir daga frönsku byltingarinnar.
Þegar allt er komiö í óefni, er herlögum
skellt á og eftir þaö eru vopnaöir hermenn
á hverju götuhorni. Óþægust af öllum eru
dekurbörnin; annarsvegar sá forréttinda-
hópur, sem stundar háskólanám og
hinsvegar „uppmælingaaöalinn“ í olíu-
hreinsunarstöövunum, sem haft hefur
mun hærri laun en aörir. Samt hafa þeir
gert afdrifaríkt verkfall, sem getur átt eftir
aö hækka olíu- og benzínverö hér á landi
sem annarsstaöar.
Olíuútflutningurinn er hvorki meira né
minna en 3.200.000 tunnur á dag og séö
fyrir innanlandsneyzlunni aö auki. Háöust
þessari olíu er Suöur-Afríka, og fær
þaöan 90% af allri olíu, sem notuð er í
landinu. Vestur Evrópubúar fá þaöan 13%
af sinni olíu, Bandaríkin 5% og Japan
16%. Olíuútflutningur hefur nú um hríö
legið niöri og verkamenn í olíuverunum
eru farnir aö gera kröfur, sem þykja
stórum óþægilegri en kaupkröfur: Aö
pólitískir fangar veröi látnir lausir, erlent
vinnuafl í olíuiönaöinum sent heim og
endir bundinn á ítök bandarískra og
evrópskra olíufélaga í íran. Þeir 67
þúsund verkamenn, sem vinna viö
olíuhreinsunarstöövar og borholur, hafa
kverkatak á þjóðarbúskapnum. Útflutn-
ingur á olíu gefur í aöra hönd 20 milljaröa
bandaríkjadala og án þess fjár hryndi
efnahagslíf landsins. Þessvegna er líka
uggur í mörgum, sem spyrja: Hvaö ætlum
viö svo aö gera, þegar síöasta dropanum
hefur veriö pumpaö upp?
Flúnir úr landi með fjárfúlgur
Uppþotin og verkföllin hafa þegar haft
sín áhrif. Forsætisráðherrann í herfor-
ingjastjórninni lét taka fasta 35 meiri
háttar embættismenn vegna meintrar
spillingar og misnotkunar á éðstöðu. Svo
langt var gengiö, að nefnd var skipuð til
aö fara ofan í saumana á fjárreiðum
keisarans, — en annars hafa allir úr
fjölskyldu keisarans komiö sér úr landi og
haft meö sér fjárfúlgur. Raunar hefur
fjöldi auömanna í íran gert það sama og
er taliö aö fjármunir, sem samsvara
þremur milljörðum bandaríkjadala hafi
veriö fluttir í erlenda banka. Þrátt fyrir
geysilegar launa- og kostnaðarhækkanir,
er veröbólgan ekki nema 20% á ári og
hefur sumstaðar sést svartara.
Stundum hefur verið taliö, aö Rússar
stæöu meö útþenslustefnu sína á bak viö
allt umrótiö. En keisarinn hefur haldiö
góöu sambandi viö Kremlverja gegnum
árin; selt þeim jarögas og fengiö annaö í
staðinn. Bent er á, aö Rússum væri varla
akkur í að þar kæmist á einræði hersins,
ellegar hægrisinnuð stjórn Múhameöstrú-
armanna. Þrátt fyrir stór stökk til
nútímalegra hátta, hafa trúarbrögöin
komið meir og meir viö sögu og
ofstækismenn hika ekki viö hermdarverk,
þegar þeim finnst trúnni ógnaö. Persar
aöhyllast afbrigöi af Múhameðstrú, sem
kennt er við Ali, tengdason spámannsins.
Vesturlandamenn í íran telja, aö
veruleg hætta yröi á borgarastyrjöld og
algerri ringulreiö, færi svo að keisarinn
segöi af sér. Samt telja menn aö svo geti
farið, aö hann stígi hiöur af tróninum.
Hann er maður sterkra hughrifa og gæti
ef til vill gefiö allt frá sér í stundar
örvæntingu. Á andliti hans sjást greinileg
merki um þreytu og streitu og þeir sem til
þekkja, telja aö þaö sé í rauninni reiði,
sem heldur honum gangandi; reiöi yfir
brotthlaupi gamalla vina og stuðnings-
manna undan merkjum. Eins og allt er í
pottinn búiö, mundi afsögn hans kannski
ekki léysa svo mörg vandamál. Lýöræðis-
hefö er engin til í landinu og trúlega yröi
það gerræöi í annarri mynd, sem kæmi í
staðinn — og ef til vill verri haröstjórn.
Gísli Sigurðsson tók saman.
Byggt á Observer, Time, Newsweek og
Spiegel.