Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.1979, Blaðsíða 5

Magnús Jónsson
guAfræðiprófessor og þingmaður Reykvíkinga.
„Ef á að setja löggjöf um slíkt mál
sem þetta, mætti með sama rétti setja
lög um að láta menn í gapastokkinn
fyrir að fara ekki í kirkju... Ég greiði
atkvæði á móti frumvarpinu, enda er
málið rekið áfram með ofurkappi...“
það. Rétt var ok, kórvilla og. Rétt var
maör, fordæmanlegt maöur —
Halldór Laxness skrifaði grein um
stafsetningu á fornsögum 1935 (Dagleið á
fjöllum, 156—60). Hann kemst svo að
oröi meðal annars:
„Fornmenn skrifuðu málið meö sinni
stafsetningu. Útgðfur fornritanna eiga
að fylgja þeim breytingum sem stafsetn-
ingin tekur um leið og tímarnir líöa, því
aðeins halda þau áfram aö vera ný og
lifandi fyrir íslenska lesendur öld fram af
öld. Það er fjandskapur viö bókmenntir
vorar að setja þær af stafsetningar-
ástæðum utan við lifandi ritmál þjóðar-
innar, eins og þaö er á hverjum tíma...
íslenskir nútímalesendur eiga kröfu á
því, aö þessu málfræðingabrauki sje
hætt, og alþýðuútgáfum íslendinga-
sagna sé leyft aö fylgja hinu lifandi máli
Þjóöarinnar öld fram af öld, þótt
bókstafir séu lagðir niöur og aðrir
uppteknir, hljóö deyi út og önnur
Þorsteinn Þorsteinsson
sýslumaður Dalamanna og þingmaður var áhyggju-
(ullur íyrir hönd umbjóðenda sinna.
„Það sýslufélag, sem ég er við riðinn,
heíur nú orðið fyrir því óláni að fá
meginsögu sína, Laxdælu. gefna út
með nýmóðins stafsetningu. formála-.
registurs- og skýringalausa og alla
meira eða minna skrumskælda...“
myndist. Málið er í eðli sínu hið sama,
þrátt fyrir kvikandi gára á yfirborðinu."
Halldór benti á í greininni Stafsetningin
enn (Vettvangur dagsins, 329—32), að
krafan um fornbókmenntirnar með
nútíma stafsetningu sé fyrst fram komin í
grein dr. Björns frá Viðfirði. í Skírni 1907.
í sömu grein kemst Halldór svo að orði
um Laxdæluútgáfuna nýju:
„Meö því að gefa út Laxdælu sam-
kvæmt íslenskri stafsetningu, hef ég
viljað færa sönnur á, aö mál bókar
þessarar sé íslenska, jafn-auðlesin
hverjum íslendingi, ungum og gömlum,
eins og bókin væri skrifuð í dag, sígilt
mál íslenzkt og ekkert annað en
íslenskt, en hvorki „oldnordisk" né
„gammelnorsk". Það er þetta, sem
fyrirsvarsmenn hins Norsk-danska mál-
staðar gegn íslendingum, eins og Jónas
Jónsson, hafa leyft sér aö kalla: „að
Tómas Gu&mundsson
skáld, skrifaði um málsóknina á hendur Laxness,
Ragnari í Smára og fleirum í Tímaritið Helgafell.
„Sýnir þetta ljóslega, að íslendingar
hafa „húmor“ á borð við hverja sem
er, en eins og títt er um þá, sem eru
„húmoristar“ að eðlisfari, verður
þeim oft ekki ljóst fyrr en eftir á,
hvenær þeim hefur tekizt best upp“.
draga fornbókmenntirnar niður í forina.“
Vitaskuld hefði ég ekki ráðist í þetta
verk, án þess að ráðfæra mig fyrst við
ýmsa helstu menntamenn landsins og
gáfumenn og ýmsa bestu málfræðinga
vora, þ.á m. dr. Jón Helgason prófessor
við Kaupmannahafnar-háskóla og dr.
Sigurð Nordal prófessor viö Háskóla
islands og hefur hinn síðari stutt mig að
þessu verki meö góöum ráðum.“
Þá vitnar Halldór í grein dr. Björns í
Viðfirði fyrrnefnda:
„Brýna nauösyn ber til aö ryðja braut
milli fornra og nýrra bókmennta og þau
hamratröllin, er fyrst ber að leggja að
velli á þeim vegi, eru þessar gömlu
sérviskukreddur, er dylja fornöldina
augum almennings í fornu stafsetn-
ingarmoldviöri." —
Á haustþingi 1941, 4. nóvember, var
lagt fram frumvarp um viöauka viö lög frá
13. okt. 1905, um höfundarétt og
prentrétt. Málið var borið fram af
menntamálanefnd deildarinnar samkv.
beiðni dóms- og kirkjumálaráðuneytisins.
Frumvarpinu var stefnt gegn Laxdælu-
útgáfunni; átti að hindra útkomu bókar-
innar og hún fordæmd fyrirfram. íslenska
ríkið skyldi eitt hafa rétt til aö gefa út rit
samin fyrir 1400, en þó væri kennslumála-
ráðuneytinu heimilt að veita öðrum
útgáfuleyfi með því skilyrði, að fylgt væri
„samræmdri stafsetningu fornri“, sem nú
var orðin einskonar heilög kýr á íslandi.
Jónas frá Hriflu gerði svofellda grein
fyrir því, hvers vegna frv. var fram komið
(Rauðar stjörnur, Rv. 1943):
„Hvergi var óánægjan meiri móti
þessu athæfi (að gefa út Laxdælu meö
lögskipaöri stafsetningu, HG) en í
Alþingi. Viö Pálmi Hannesson áttum Þá
bæði sæti á þingí og í menntamálaráði.
Málið var tekið fyrir í menntamálaráði.
Voru hinir þrír menntamálaráðsmenn-
irnir, Árni Pálsson, Baröi Guðmundsson
og Guðmundur Finnbogason, engu síöur
ákveðnir um, að hefja bæri sókn gegn
þessum ófögnuði, heldur en við Pálmi
Hannesson. Urðu þau lok þessa máls, að
menntamálaráð beitti sér fyrir því að rita
ríkisstjórninni og fara þess á leit, aö hún
bæri fram frv., sem stefndi aö því að
vernda fornritin frá Þeirri meðferö, sem
þeim virtist nú búin. Stjórnin varö við
þessari ósk.“
Bjarni Bjarnason, formaður mennta-
málanefndar neðri deildar, hafði fram-
sögu málsins örstutta. Þó haft væri á
oddinum, að dómsmálaráðherra sem þá
var Jakob Möller, hefði beöið mennta-
málanefnd að flytja frumvarpið, var Jónas
Jónsson pottur og panna þessa málatil-
búnaðar; voru flokksbræöur hans honum
fylgispakir.
Kristinn E. Andrésson segir í ritdómi
loflegum um Laxdæluútgáfuna í Tímariti
Máls og menningar 1941:
„Mér skilst líka að þingmenn fari ekki
dult meö, að þeir hafa ekki fylgt þessu
máli af sannfæringu, heldur til heilsu-
verndar Jónasi frá Hriflu ... Er óskiljan-
legt, hvað Jónasi frá Hriflu og samherj-
um hans hefur gengið til þess að kalla
saman Alþingi meö miklum hávaöa,
ógna með samvinnuslitum milli bræðra-
flokkanna, sprengja sundur ríkisstjórn-
ina og klístra henni saman aftur, halda
þingmönnum í taugaæsingi og hræðslu-
ástandi í tvo mánuði, til þess eins að
samþykkja lög um það, að íslendingar
einir allra þjóða megi ekki gefa út forna
dýrgripi bókmennta sinna eins og
frjálsir menn, en þetta urðu einu
sjáanleg afrek hins sögulega þíngs.“ —
í formála Laxdælu nefnir H.K.L. frum-
varpið „skopfrumvarp".
Halldór segir ennfremur um frumvarpið
í greininni: „Hvað kemur næst“:
„Þaö, sem hefur auðkennt síðustu
alþingi vor, eru hin svo kölluðu geö-
bilunarfrumvörp, sem flutt hafa verið
með Kleppsræðum, langhundum,
blámennskuköstum og öðrum herfileg-
um látum til alþjóðarathlægis ...
Síðasta geðbilunarfrumvarp á alþingi
var þaö að banna aö prenta sígildar
íslenskar bókmenntir með löggiltri
íslenskri stafsetningu, heldur skuli
prenta þær með stafsetningu Wimmers
frá þeim tímum, að islendingasögur
voru útgefnar í Danmörku til að sanna,
að þær væru ritaðar á „oldnordisk“ og
afsanna, að þær væru ritaðar á íslensku.
Var þessi nítjándualdarstafsetning á
íslendingasögum vatni ausin og hlaut í
skírnínni nafnið „Samræmd Stafsetning
Forn“, eins og þegar Don Quijote tók
sápuskál rakarans og skírði hana með
mikilli viðhöfn Riddarahjálm."
Pálmi Hannesson mælti með frumvarp-
inu, auk Bjarna á Laugarvatní, en hann
var líka í menntamálanefnd. Hann sagði,
aö aöalatriði málsins væru tvö: koma í
veg fyrir að efni væri breytt í fornritum og
ritum eldri höfunda, hinsvegar ákvæði um
stafsetningu. Pálmi kvaöst ekki ganga
þess dulinn, að tilefni furmvarpsins væri
auglýsing í dagblaði, þar sem sagt, var að
í ráði væri að gefa út íslendingasögur á
nútíðarmáli. Fornritum mætti ekki breyta
eftir tísku hvers tíma. Stafsetningin væri
minna virði og raunar smekksatriði.
Einar Olgeirsson andmælti frumvarpinu
harölega. Hann taldi aö með því væri
ráðist á prentfrelsið í landinu. Vildi vísa
málinu aftur til menntamálanefndar, svo
hún gæti athugað betur „hvað hún er að
samþykkja."
í lok frumræðu sinnar komst Einar svo
aö orði: Það má segja, aö ekki sé verið
að fara smásmugulega í hlutina. Ef
einhvern mann uggir, aö hagsmunum
hans stafi hætta af útgáfu einhvers rits,
og sé hann nógu voldugur, getur hann
fengið því framgengt með öruggum
hætti, aö allt upplag ritsins sé eyðilagt.
Það má ekki einu sinni halda eftir einu
eintaki handa bókasafni... Er furðulegt,
að slíkt skuli geta komið fram á Alþingi.
Vitanlegt er, aö tilefni er ekki annað en
Það, að einum manni er illa við annan
mann, hv. þíngm. S-þing., Jónasi
Jónssyni, er illa við helsta rithöfund
þjóðarinnar, Halldór Kiljan Laxness, og
þegar J.J. heyrir, að H.K.L. ætlar að gefa
út Laxdælu meö nútímastafsetningu, þá
ásetur hann sér að koma í veg fyrir
það.“
17. nóvember hófst næsti þáttur, önnur
umræða í neðri deild. Bjarni Bjarnason
flutti nú langa ræðu. Menntamálanefnd
hafði athugaö málið nánar.
Frumvarpið var samþykkt með 15:3
atkvæðum að viðhöfðu nafnakalli.
Já sögöu: Emil Jónsson, Finnur Jóns-
son, Gísli Sveinsson, Helgi Jónasson,
Jakob Möller, Páll Hermannsson, Pétur
Ottesen, Sig. E. Hlíöar, Sig. Kristjánsson,
Framhald á bls 14.
gaf fyrst út Laxdælu með „nútfmastafsetningu“, cn prýdda myndum eftir Gunnlaug Scheving.
„Það sem heíur auðkennt síðustu alþingi vor, eru hin svokölluðu geðbilunarfruim
vörp, sem ílutt haía verið með Kleppsræðum, langhundum, blámennskuköstum og
öðrum herfilegum látum til alþjóðarathlægis“.
©